श्रीमद्वाल्मीकियरामायणे अयोध्याकाण्डे प्रथमः सर्गः ॥२-१॥

इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये अयोध्याकाण्डे प्रथमः सर्गः ॥२-१॥

- o - 

श्रीमद्वाल्मीकियरामायणे अयोध्याकाण्डे द्वितीयः सर्गः ॥२-२॥

॥ इति श्रीमद्रामायणे अयोध्यकान्डे द्वितीय सर्गः ॥

- o -

श्रीमद्वाल्मीकियरामायणे अयोध्याकाण्डे तृतीय सर्गः ॥२-३॥

- o -

श्रीमद्वाल्मीकियरामायणे अयोध्याकाण्डे चतुर्थः सर्गः ॥२-४॥

- o -

श्रीमद्वाल्मीकियरामायणे अयोध्याकाण्डे षष्ठः सर्गः ॥२-६॥

- o -

श्रीमद्वाल्मीकियरामायणे अयोध्याकाण्डे सप्तमः सर्गः ॥२-७॥

- o -

श्रीमद्वाल्मीकियरामायणे अयोध्याकाण्डे अष्टमः सर्गः ॥२-८॥

- o -

श्रीमद्वाल्मीकियरामायणे अयोध्याकाण्डे नवमः सर्गः ॥२-९॥

- o -

श्रीमद्वाल्मीकियरामायणे अयोध्याकाण्डे दशमः सर्गः ॥२-१०॥

- o -

श्रीमद्वाल्मीकियरामायणे अयोध्याकाण्डे एकादशः सर्गः ॥२-११॥

- o -

श्रीमद्वाल्मीकियरामायणे अयोध्याकाण्डे द्वादशः सर्गः ॥२-१२॥

- o -

श्रीमद्वाल्मीकियरामायणे अयोध्याकाण्डे त्रयोदशः सर्गः ॥२-१३॥

- o -

श्रीमद्वाल्मीकियरामायणे अयोध्याकाण्डे चतुर्दशः सर्गः ॥२-१४॥

- o -

श्रीमद्वाल्मीकियरामायणे अयोध्याकाण्डे पञ्चदशः सर्गः ॥२-१५॥

- o -

श्रीमद्वाल्मीकियरामायणे अयोध्याकाण्डे षोडशः सर्गः ॥२-१६॥

- o -

श्रीमद्वाल्मीकियरामायणे अयोध्याकाण्डे सप्तदशः सर्गः ॥२-१७॥

स रामः रथम् आस्थाय सम्प्रह्Rष्ट सुह्Rज् जनः ।
पताकाध्वजसंपन्नं महार्हगुरुधूपितम् ॥२-१७-१॥

अपश्यन् नगरम् श्रीमान् नाना जन समाकुलम् ।
स ग्Rहैः अभ्र सम्काशैः पाण्डुरैः उपशोभितम् ॥२-१७-२॥

राज मार्गम् ययौ रामः मध्येन अगरु धूपितम् ।
चन्दनानाम् च मुख्यानामगुरूणाम् च सम्चयैः ॥२-१७-३॥

उत्तमानाम् च गन्धानां क्षौमकौशाम्बरस्य च ।
अविद्धाभिश्च मुक्ताभिरुत्तमैः स्फाटिकैरपि ॥२-१७-४॥

शोभमानम् असम्बाधम् तम् राज पथम् उत्तमम् ।
सम्व्Rतम् विविधैः पण्यैः भक्ष्यैः उच्च अवचैः अपि ॥२-१७-५॥

ददर्श तं राजपथं दिवि देवपथम् यथा ।
दध्यक्षतहविर्लाजैर्धूपैरगुरुचम्दनैः ॥२-१७-६॥

नानामाल्योपगंधैश्च सदाभ्यर्चितचत्वरम् ।
आशीर् वादान् बहून् श्Rण्वन् सुह्Rद्भिः समुदीरितान् ॥२-१७-७॥

यथा अर्हम् च अपि सम्पूज्य सर्वान् एव नरान् ययौ ।
पितामहैः आचरितम् तथैव प्रपितामहैः ॥२-१७-८॥

अद्य उपादाय तम् मार्गम् अभिषिक्तः अनुपालय ।
यथा स्म लालिताः पित्रा यथा पूर्वैः पितामहैः ॥२-१७-९॥

ततः सुखतरम् सर्वे रामे वत्स्याम राजनि ।
अलमद्य हि भुक्तेन परम अर्थैः अलम् च नः ॥२-१७-१०॥

यथा पश्याम निर्यान्तम् रामम् राज्ये प्रतिष्ठितम् ।
ततः हि न प्रियतरम् न अन्यत् किम्चित् भविष्यति ॥२-१७-११॥

यथा अभिषेको रामस्य राज्येन अमित तेजसः ।
एताः च अन्याः च सुह्Rदाम् उदासीनः कथाः शुभाः ॥२-१७-१२॥

आत्म सम्पूजनीः श्Rण्वन् ययौ रामः महा पथम् ।
न हि तस्मान् मनः कश्चिच् चक्षुषी वा नर उत्तमात् ॥२-१७-१३॥

नरः शक्नोति अपाक्रष्टुम् अतिक्रान्ते अपि राघवे ।
यश्च रामं न पश्येत्तु यं च रामो न पश्यति ॥२-१७-१४॥

निन्दतः सर्वलोकेषु स्वात्माप्येनम् विगर्हते ।
सर्वेषाम् स हि धर्म आत्मा वर्णानाम् कुरुते दयाम् ॥२-१७-१५॥

चतुर्णाम् हि वयह्स्थानाम् तेन ते तम् अनुव्रताः ।
चत्पुष्पथान् देवपथाम्श्चैत्यान्यायतनानि च ॥२-१७-१६॥

प्रदक्षिणम् परिहरन् जगाम नृपतेस्सुतः ।
स राज कुलम् आसाद्य महा इन्द्र भवन उपमम् ॥२-१७-१७॥

प्रासादश्पङ्गैर्विविधैः कैलासशिखरोपमैः ।
आवारयद्भि र्गनं विमानैरिव पाण्डुरैः ॥२-१७-१८॥

वर्धमानगृहैश्चापि रत्न जालपरिष्कृतैः ।
तत्पृथिव्यां गृहवरं महेन्द्रसदनोपमम् ॥२-१७-१९॥

राज पुत्रः पितुर् वेश्म प्रविवेश श्रिया ज्वलन् ।
स कक्ष्या धन्विभिर्गुप्तास्तिस्रोऽतिक्रम्य वाजिभिः ॥२-१७-२०॥

पदातिरपरे कक्ष्ये द्वे जगाम नरोत्तमः ।
स सर्वाः समतिक्रम्य कक्ष्या दशरथ आत्मजः ॥२-१७-२१॥

सम्निवर्त्य जनम् सर्वम् शुद्ध अन्तः पुरम् अभ्यगात् ।
तस्मिन् प्रविष्टे पितुर् अन्तिकम् तदा ।
जनः स सर्वो मुदितः न्Rप आत्मजे ।
प्रतीक्षते तस्य पुनः स्म निर्गमम् ।
यथा उदयम् चन्द्रमसः सरित् पतिः ॥२-१७-२२॥

स ददर्श आसने रामः निषण्णम् पितरम् शुभे ।
कैकेयी सहितम् दीनम् मुखेन परिशुष्यता ॥२-१८-१॥

स पितुः चरणौ पूर्वम् अभिवाद्य विनीतवत् ।
ततः ववन्दे चरणौ कैकेय्याः सुसमाहितः ॥२-१८-२॥

राम इति उक्त्वा च वचनम् वाष्प पर्याकुल ईक्षणः ।
शशाक न्Rपतिर् दीनो न ईक्षितुम् न अभिभाषितुम् ॥२-१८-३॥

तत् अपूर्वम् नर पतेर् द्Rष्ट्वा रूपम् भय आवहम् ।
रामः अपि भयम् आपन्नः पदा स्प्Rष्ट्वा इव पन्नगम् ॥२-१८-४॥

इन्द्रियैः अप्रह्Rष्टैअः तम् शोक सम्ताप कर्शितम् ।
निह्श्वसन्तम् महा राजम् व्यथित आकुल चेतसम् ॥२-१८-५॥
ऊर्मि मालिनम् अक्षोभ्यम् क्षुभ्यन्तम् इव सागरम् ।
उपप्लुतम् इव आदित्यम् उक्त अन्Rतम् Rषिम् यथा ॥२-१८-६॥

अचिन्त्य कल्पम् हि पितुस् तम् शोकम् उपधारयन् ।
बभूव सम्रब्धतरः समुद्रैव पर्वणि ॥२-१८-७॥

चिन्तयाम् आस च तदा रामः पित्R हिते रतः ।
किम्स्विद् अद्य एव न्Rपतिर् न माम् प्रत्यभिनन्दति ॥२-१८-८॥

अन्यदा माम् पिता द्Rष्ट्वा कुपितः अपि प्रसीदति ।
तस्य माम् अद्य सम्प्रेक्ष्य किम् आयासः प्रवर्तते ॥२-१८-९॥

स दीनैव शोक आर्तः विषण्ण वदन द्युतिः ।
कैकेयीम् अभिवाद्य एव रामः वचनम् अब्रवीत् ॥२-१८-१०॥

कच्चिन् मया न अपराधम् अज्ञानात् येन मे पिता ।
कुपितः तन् मम आचक्ष्व त्वम् चैव एनम् प्रसादय ॥२-१८-११॥

अप्रसन्नमनाः किम् नु सदा मां प्रति वत्सलः ।
विवर्ण वदनो दीनो न हि माम् अभिभाषते ॥२-१८-१२॥

शारीरः मानसो वा अपि कच्चित् एनम् न बाधते ।
सम्तापो वा अभितापो वा दुर्लभम् हि सदा सुखम् ॥२-१८-१३॥

कच्चिन् न किम्चित् भरते कुमारे प्रिय दर्शने ।
शत्रुघ्ने वा महा सत्त्वे मात्RRणाम् वा मम अशुभम् ॥२-१८-१४॥

अतोषयन् महा राजम् अकुर्वन् वा पितुर् वचः ।
मुहूर्तम् अपि न इच्चेयम् जीवितुम् कुपिते न्Rपे ॥२-१८-१५॥

यतः मूलम् नरः पश्येत् प्रादुर्भावम् इह आत्मनः ।
कथम् तस्मिन् न वर्तेत प्रत्यक्षे सति दैवते ॥२-१८-१६॥

कच्चित् ते परुषम् किम्चित् अभिमानात् पिता मम ।
उक्तः भवत्या कोपेन यत्र अस्य लुलितम् मनः ॥२-१८-१७॥

एतत् आचक्ष्व मे देवि तत्त्वेन परिप्Rच्चतः ।
किम् निमित्तम् अपूर्वो अयम् विकारः मनुज अधिपे ॥२-१८-१८॥

एवमुक्ता तु कैकेयी राघवेण महात्मना ।
उवाचेदं सुनिर्लज्जा धृष्टमात्महितं वचः ॥२-१८-१९॥

न राजा कुपितो राम व्यसनम् नास्य किम्चन ।
किम्चिन्मनोगतं त्वस्य त्वद्भयान्नाभिभाषते ॥२-१८-२०॥

प्रियम् त्वामप्रियम् वक्तुम् वाणी नास्योपपर्तते ।
तदवश्यम् त्वया कार्यम् यदनेनाश्रुतम् मम ॥२-१८-२१॥

एष मह्यम् वरम् दत्त्वा पुरा मामभिपूज्य च ।
स पश्चात्तप्यते राजा यथान्यः प्राकृतस्तथा ॥२-१८-२२॥

अतिसृज्य ददानीति वरम् मम विशाम्पतिः ।
स निरर्थं गतजले सेतुम् बन्धितुमिच्छति ॥२-१८-२३॥

धर्मूलमिदम् राम विदितम् च सतामपि ।
तत्सत्यम् न त्यजेद्राजा कुपितस्त्वत्कृते यथा ॥२-१८-२४॥

यदि तद्वक्ष्यते राजा शुभम् वा यदि वाऽशुभम् ।
करिष्यसि ततः सर्वमाख्यामि पुनस्त्वहम् ॥२-१८-२५॥

यदि त्वभिहितं राज्ञा त्वयि तन्न विपत्स्यते ।
ततोऽहमभिधास्यामि न ह्येष त्वयि वक्ष्यति ॥२-१८-२६॥

एतात्तु वचनं श्रुत्वा कैकेय्या समुदाहृतम् ।
उवाच व्यथितो रामस्ताम् देवीम् नृपसन्निधौ ॥२-१८-२७॥

अहो धिङ्नार्हसे देवि पक्तुं मामीदृशं वचः ।
अहम् हि वचनात् राज्ञः पतेयम् अपि पावके ॥२-१८-२८॥
भक्षयेयम् विषम् तीक्ष्णम् मज्जेयम् अपि च अर्णवे ।
नियुक्तः गुरुणा पित्रा न्Rपेण च हितेन च ॥२-१८-२९॥

तत् ब्रूहि वचनम् देवि राज्ञो यद् अभिकान्क्षितम् ।
करिष्ये प्रतिजाने च रामः द्विर् न अभिभाषते ॥२-१८-३०॥

तम् आर्जव समायुक्तम् अनार्या सत्य वादिनम् ।
उवाच रामम् कैकेयी वचनम् भ्Rश दारुणम् ॥२-१८-३१॥

पुरा देव असुरे युद्धे पित्रा ते मम राघव ।
रक्षितेन वरौ दत्तौ सशल्येन महा रणे ॥२-१८-३२॥

तत्र मे याचितः राजा भरतस्य अभिषेचनम् ।
गमनम् दण्डक अरण्ये तव च अद्य एव राघव ॥२-१८-३३॥

यदि सत्य प्रतिज्ञम् त्वम् पितरम् कर्तुम् इच्चसि ।
आत्मानम् च नर रेष्ठ मम वाक्यम् इदम् श्Rणु ॥२-१८-३४॥

स निदेशे पितुस् तिष्ठ यथा तेन प्रतिश्रुतम् ।
त्वया अरण्यम् प्रवेष्टव्यम् नव वर्षाणि पन्च च ॥२-१८-३५॥

भरतस्त्वभिषिच्येत यदेतदभिषेचन्म् ।
त्वदर्थे विहितम् राज्ञा तेन सर्वेण राघव ॥२-१८-३६॥

सप्त सप्त च वर्षाणि दण्डक अरण्यम् आश्रितः ।
अभिषेकम् इमम् त्यक्त्वा जटा चीर धरः वस ॥२-१८-३७॥

भरतः कोसल पुरे प्रशास्तु वसुधाम् इमाम् ।
नाना रत्न समाकीर्णम् सवाजि रथ कुन्जराम् ॥२-१८-३८॥

एतेन त्वां नरेन्द्रोयम् कारुण्येन समाप्लुतः ।
शोकसंक्लिष्टवदनो न शक्नोति निरीक्षितुम् ॥२-१८-३९॥

एतत्कुरु नरेन्ध्रस्य वचनं रघुनन्दन ।
सत्यन महता राम तारयस्व नरेश्वरम् ॥२-१८-४०॥

इतीव तस्यां परुषम् वदन्त्याम् ।
नचैव रामः प्रविवेश शोकम् ।
प्रविव्यधे चापि महानुभावो ।
राजा तु पुत्रव्यसनाभितप्तः ॥२-१८-४१॥

तत् अप्रियम् अमित्रघ्नः वचनम् मरण उपमम् ।
श्रुत्वा न विव्यथे रामः कैकेयीम् च इदम् अब्रवीत् ॥२-१९-१॥

एवम् अस्तु गमिष्यामि वनम् वस्तुम् अहम् तु अतः ।
जटा चीर धरः राज्ञः प्रतिज्ञाम् अनुपालयन् ॥२-१९-२॥

इदम् तु ज्ञातुम् इच्चामि किम् अर्थम् माम् मही पतिः ।
न अभिनन्दति दुर्धर्षो यथा पुरम् अरिम् दमः ॥२-१९-३॥

मन्युर् न च त्वया कार्यो देवि ब्रूहि तव अग्रतः ।
यास्यामि भव सुप्रीता वनम् चीर जटा धरः ॥२-१९-४॥

हितेन गुरुणा पित्रा क्Rतज्ञेन न्Rपेण च ।
नियुज्यमानो विश्रब्धम् किम् न कुर्यात् अहम् प्रियम् ॥२-१९-५॥

अलीकम् मानसम् तु एकम् ह्Rदयम् दहति इव मे ।
स्वयम् यन् न आह माम् राजा भरतस्य अभिषेचनम् ॥२-१९-६॥

अहम् हि सीताम् राज्यम् च प्राणान् इष्टान् धनानि च ।
ह्Rष्टः भ्रात्रे स्वयम् दद्याम् भरताय अप्रचोदितः ॥२-१९-७॥

किम् पुनर् मनुज इन्द्रेण स्वयम् पित्रा प्रचोदितः ।
तव च प्रिय काम अर्थम् प्रतिज्ञाम् अनुपालयन् ॥२-१९-८॥

तत् आश्वासय हि इमम् त्वम् किम् न्व् इदम् यन् मही पतिः ।
वसुधा आसक्त नयनो मन्दम् अश्रूणि मुन्चति ॥२-१९-९॥

गच्चन्तु च एव आनयितुम् दूताः शीघ्र जवैः हयैः ।
भरतम् मातुल कुलात् अद्य एव न्Rप शासनात् ॥२-१९-१०॥

दण्डक अरण्यम् एषो अहम् इतः गच्चामि सत्वरः ।
अविचार्य पितुर् वाक्यम् समावस्तुम् चतुर् दश ॥२-१९-११॥

सा ह्Rष्टा तस्य तत् वाक्यम् श्रुत्वा रामस्य कैकयी ।
प्रस्थानम् श्रद्दधाना हि त्वरयाम् आस राघवम् ॥२-१९-१२॥

एवम् भवतु यास्यन्ति दूताः शीघ्र जवैः हयैः ।
भरतम् मातुल कुलात् उपावर्तयितुम् नराः ॥२-१९-१३॥

तव तु अहम् क्षमम् मन्ये न उत्सुकस्य विलम्बनम् ।
राम तस्मात् इतः शीघ्रम् वनम् त्वम् गन्तुम् अर्हसि ॥२-१९-१४॥

व्रीडा अन्वितः स्वयम् यच् च न्Rपः त्वाम् न अभिभाषते ।
न एतत् किम्चिन् नर श्रेष्ठ मन्युर् एषो अपनीयताम् ॥२-१९-१५॥

यावत् त्वम् न वनम् यातः पुरात् अस्मात् अभित्वरन् ।
पिता तावन् न ते राम स्नास्यते भोक्ष्यते अपि वा ॥२-१९-१६॥

धिक् कष्टम् इति निह्श्वस्य राजा शोक परिप्लुतः ।
मूर्चितः न्यपतत् तस्मिन् पर्यन्के हेम भूषिते ॥२-१९-१७॥

रामः अपि उत्थाप्य राजानम् कैकेय्या अभिप्रचोदितः ।
कशया इव आहतः वाजी वनम् गन्तुम् क्Rत त्वरः ॥२-१९-१८॥

तत् अप्रियम् अनार्याया वचनम् दारुण उदरम् ।
श्रुत्वा गत व्यथो रामः कैकेयीम् वाक्यम् अब्रवीत् ॥२-१९-१९॥

न अहम् अर्थ परः देवि लोकम् आवस्तुम् उत्सहे ।
विद्धि माम् Rषिभिस् तुल्यम् केवलम् धर्मम् आस्थितम् ॥२-१९-२०॥

यद् अत्रभवतः किम्चित् शक्यम् कर्तुम् प्रियम् मया ।
प्राणान् अपि परित्यज्य सर्वथा क्Rतम् एव तत् ॥२-१९-२१॥

न हि अतः धर्म चरणम् किम्चित् अस्ति महत्तरम् ।
यथा पितरि शुश्रूषा तस्य वा वचन क्रिया ॥२-१९-२२॥

अनुक्तः अपि अत्रभवता भवत्या वचनात् अहम् ।
वने वत्स्यामि विजने वर्षाणि इह चतुर् दश ॥२-१९-२३॥

न नूनम् मयि कैकेयि किम्चित् आशम्ससे गुणम् ।
यद् राजानम् अवोचः त्वम् मम ईश्वरतरा सती ॥२-१९-२४॥

यावन् मातरम् आप्Rच्चे सीताम् च अनुनयाम्य् अहम् ।
ततः अद्य एव गमिष्यामि दण्डकानाम् महद् वनम् ॥२-१९-२५॥

भरतः पालयेद् राज्यम् शुश्रूषेच् च पितुर् यथा ।
तहा भवत्या कर्तव्यम् स हि धर्मः सनातनः ॥२-१९-२६॥

स रामस्य वचः श्रुत्वा भ्Rशम् दुह्ख हतः पिता ।
शोकात् अशक्नुवन् बाष्पम् प्ररुरोद महा स्वनम् ॥२-१९-२७॥

वन्दित्वा चरणौ रामः विसम्ज्ञस्य पितुस् तदा ।
कैकेय्याः च अपि अनार्याया निष्पपात महा द्युतिः ॥२-१९-२८॥

स रामः पितरम् क्Rत्वा कैकेयीम् च प्रदक्षिणम् ।
निष्क्रम्य अन्तः पुरात् तस्मात् स्वम् ददर्श सुह्Rज् जनम् ॥२-१९-२९॥

तम् बाष्प परिपूर्ण अक्षः प्Rष्ठतः अनुजगाम ह ।
लक्ष्मणः परम क्रुद्धः सुमित्र आनन्द वर्धनः ॥२-१९-३०॥

आभिषेचनिकम् भाण्डम् क्Rत्वा रामः प्रदक्षिणम् ।
शनैः जगाम सापेक्षो द्Rष्टिम् तत्र अविचालयन् ॥२-१९-३१॥

न च अस्य महतीम् लक्ष्मीम् राज्य नाशो अपकर्षति ।
लोक कान्तस्य कान्तत्वम् शीत रश्मेर् इव क्षपा ॥२-१९-३२॥

न वनम् गन्तु कामस्य त्यजतः च वसुम्धराम् ।
सर्व लोक अतिगस्य इव लक्ष्यते चित्त विक्रिया ॥२-१९-३३॥

प्रतिषिद्ध्य शुभम् छत्रं व्यजने च स्वलंकृते ।
विसर्जयित्वा स्वजनं रथम् पौरास्तथा जन्नान् ॥२-१९-३४॥
धारयन् मनसा दुह्खम् इन्द्रियाणि निग्Rह्य च ।
प्रविवेश आत्मवान् वेश्म मातुर प्रिय शम्सिवान् ॥२-१९-३५॥

सर्वो ह्यभिजनः श्रीमान् श्रीमतः सत्यवादिनः ।
नालक्षयत् रामस्य किम्चिदाकारमानने ॥२-१९-३६॥

उचितम् च महाबाहुर्न जहौ हर्षमात्मनः ।
शारदः समुदीर्णाम्शुश्चन्द्रस्तेज इवात्मजम् ॥२-१९-३७॥

वाचा मधुरया रामः स्र्वं सम्मानयन् जनम् ।
मातुस्समीपं धीरात्मा प्रविवेश महायशाः ॥२-१९-३८॥

तं गुणैस्समतां प्राप्तो भ्राता विपुलविक्रमः ।
सौमित्रिरनुवव्राज धारयन् दुःखमात्मजम् ॥२-१९-३९॥

प्रविश्य वेश्म अतिभ्Rशम् मुदा अन्वितम् ।
समीक्ष्य ताम् च अर्थ विपत्तिम् आगताम् ।
न चैव रामः अत्र जगाम विक्रियाम् ।
सुह्Rज् जनस्य आत्म विपत्ति शन्कया ॥२-१९-४०॥

तस्मिम्स्तु पुरुष्व्याघ्रे निष्क्रामति कृताञ्जलौ ।
आर्तशच्दो महान् जज्ञे स्त्रीणाम न्तःपुरे तदा ॥२-२०-१॥

क्R^त्येष्वचोदितः पित्रा सर्वस्यान्तः पुरस्य च ।
गतिर्यः शरणम् चासीत् स रोओमोऽद्य प्रवत्स्यति ॥२-२०-२॥

कौसल्यायाम् यथा युक्तो जनन्याम् वर्तते सदा ।
तथैव वर्ततेऽस्मासु जन्मप्रभृति राघवः ॥२-२०-३॥

न क्रुध्यत्यभिशस्तोऽपि क्रोधनीयानि वर्जयन् ।
कृद्धान् प्रसादयन् सर्वान् स इतोऽद्य प्रवत्स्यति ॥२-२०-४॥

अभुद्धिर्बत नो राजा जीवलोकम् चरत्ययम् ।
यो गतिम् सर्वभूतानाम् परित्यजति राघवम् ॥२-२०-५॥

इति सर्वा महिष्यस्ता विवत्सा इव धेनवः ।
पतिमाचुक्रुशुश्चैव सस्वरम् चापि चुक्रुशुः ॥२-२०-६॥

स हि चान्तः पुरे घोरमार्तशब्धम् महीपतिः ।
पुत्रशोकाभिसन्तप्तः श्रुत्वा व्यालीयतासने ॥२-२०-७॥

रामः तु भ्Rशम् आयस्तः निह्श्वसन्न् इव कुन्जरः ।
जगाम सहितः भ्रात्रा मातुर् अन्तः पुरम् वशी ॥२-२०-८॥

सो अपश्यत् पुरुषम् तत्र व्Rद्धम् परम पूजितम् ।
उपविष्टम् ग्Rह द्वारि तिष्ठतः च अपरान् बहून् ॥२-२०-९॥

द्R^ष्ट्वै तु तदा रामं ते सर्वे सहसोत्थिताः ।
जयेन जयताम् श्रेष्ठम् वर्धयन्ति स्म राघवम् ॥२-२०-१०॥

प्रविश्य प्रथमाम् कक्ष्याम् द्वितीयायाम् ददर्श सः ।
ब्राह्मणान् वेद सम्पन्नान् व्Rद्धान् राज्ञा अभिसत्क्Rतान् ॥२-२०-११॥

प्रणम्य रामः तान् व्Rद्धाम्स् त्Rतीयायाम् ददर्श सः ।
स्त्रियो व्Rद्धाः च बालाः च द्वार रक्षण तत्पराः ॥२-२०-१२॥

वर्धयित्वा प्रह्Rष्टाः ताः प्रविश्य च ग्Rहम् स्त्रियः ।
न्यवेदयन्त त्वरिता राम मातुः प्रियम् तदा ॥२-२०-१३॥

कौसल्या अपि तदा देवी रात्रिम् स्थित्वा समाहिता ।
प्रभाते तु अकरोत् पूजाम् विष्णोह् पुत्र हित एषिणी ॥२-२०-१४॥

सा क्षौम वसना ह्Rष्टा नित्यम् व्रत परायणा ।
अग्निम् जुहोति स्म तदा मन्त्रवत् क्Rत मन्गला ॥२-२०-१५॥

प्रविश्य च तदा रामः मातुर् अन्तः पुरम् शुभम् ।
ददर्श मातरम् तत्र हावयन्तीम् हुत अशनम् ॥२-२०-१६॥

देवकार्यनिमित्तम् च तत्रापश्यत् समुद्यतम्।
दध्यक्षतम् घृतम् चैव मोदकान् हविषस्तदा ॥२-२०-१७॥
लाजान् माल्यानि शुक्लानि पायसम् कृसरम् तथा ।
समिधः पूर्णकुम्भाम्श्छ ददर्श रघुनम्दनः ॥२-२०-१८॥

ताम् शुक्लक्षौमसम्वीताम् व्रतयोगेन कर्शिताम् ।
तर्पयन्तीम् ददर्शाद्भिः देवताम् देववर्णिनीम् ॥२-२०-१९॥

सा चिरस्य आत्मजम् द्Rष्ट्वा मात्R नन्दनम् आगतम् ।
अभिचक्राम सम्ह्Rष्टा किशोरम् वडवा यथा ॥२-२०-२०॥

स मातरमभिक्रान्तामुपसम्गृह्य राघवः ।
परिष्वक्तश्च बाहुभ्यामुपाग्रातश्च मूर्धनि ॥२-२०-२१॥

तम् उवाच दुराधर्षम् राघवम् सुतम् आत्मनः ।
कौसल्या पुत्र वात्सल्यात् इदम् प्रिय हितम् वचः ॥२-२०-२२॥

व्Rद्धानाम् धर्म शीलानाम् राजर्षीणाम् महात्मनाम् ।
प्राप्नुहि आयुः च कीर्तिम् च धर्मम् च उपहितम् कुले ॥२-२०-२३॥

सत्य प्रतिज्ञम् पितरम् राजानम् पश्य राघव ।
अद्य एव हि त्वाम् धर्म आत्मा यौवराज्ये अभिषेक्ष्यति ॥२-२०-२४॥

दत्तमासनमालभ्य भोजनेन निमन्त्रितः ।
मातरम् राघवः किम्चित् प्रसार्य अन्जलिम् अब्रवीत् ॥२-२०-२५॥

स स्वभाव विनीतः च गौरवाच् च तदा आनतः ।
प्रस्थितो दण्डकारण्यमाप्रष्टुमुपचक्रमे ॥२-२०-२६॥

देवि नूनम् न जानीषे महद् भयम् उपस्थितम् ।
इदम् तव च दुह्खाय वैदेह्या लक्ष्मणस्य च ॥२-२०-२७॥

गमिष्ये दण्डकारण्यम् किमनेनासनेन मे ।
विष्टरासनयोग्यो हि कालोऽयम् मामुपस्थितः ॥२-२०-२८॥

चतुर्दश हि वर्षाणि वत्स्यामि विजने वने ।
मधु मूल फलैः जीवन् हित्वा मुनिवद् आमिषम् ॥२-२०-२९॥

भरताय महा राजो यौवराज्यम् प्रयच्चति ।
माम् पुनर् दण्डक अरण्यम् विवासयति तापसम् ॥२-२०-३०॥

स ष्ट्चाअष्टौ च वर्षाणि वत्स्यामि विजने वने ।
आसेवमानो वन्यानि फलमूलैश्च चर्तयन् ॥२-२०-३१॥

सा निकृत्तैव सालस्य यष्टिः परशुना वने ।
पपात सहसा देवी देवतेव दिवश्च्युता ॥२-२०-३२॥

ताम् अदुह्ख उचिताम् द्Rष्ट्वा पतिताम् कदलीम् इव ।
रामः तु उत्थापयाम् आस मातरम् गत चेतसम् ॥२-२०-३३॥

उपाव्Rत्य उत्थिताम् दीनाम् वडवाम् इव वाहिताम् ।
पाम्शु गुण्ठित सर्व अग्नीम् विममर्श च पाणिना ॥२-२०-३४॥

सा राघवम् उपासीनम् असुख आर्ता सुख उचिता ।
उवाच पुरुष व्याघ्रम् उपश्Rण्वति लक्ष्मणे ॥२-२०-३५॥

यदि पुत्र न जायेथा मम शोकाय राघव ।
न स्म दुह्खम् अतः भूयः पश्येयम् अहम् अप्रजा ॥२-२०-३६॥

एकएव हि वन्ध्यायाः शोको भवति मानवः ।
अप्रजा अस्मि इति सम्तापो न हि अन्यः पुत्र विद्यते ॥२-२०-३७॥

न द्Rष्ट पूर्वम् कल्याणम् सुखम् वा पति पौरुषे ।
अपि पुत्रे विपश्येयम् इति राम आस्थितम् मया ॥२-२०-३८॥

सा बहूनि अमनोज्ञानि वाक्यानि ह्Rदयच्चिदाम् ।
अहम् श्रोष्ये सपत्नीनाम् अवराणाम् वरा सती ॥२-२०-३९॥

अतः दुह्खतरम् किम् नु प्रमदानाम् भविष्यति ।
त्वयि सम्निहिते अपि एवम् अहम् आसम् निराक्Rता ॥२-२०-४०॥

त्वयि सन्निहितेऽप्येवमहमासं निराकृता ।
किम् पुनः प्रोषिते तात ध्रुवम् मरणम् एव मे ॥२-२०-४१॥

अत्यन्तनिगृहीतास्मि भर्तुर्नित्य्मतन्त्रिता ।
परिवारेण कैकेय्या समा वाप्यथवाऽवरा ॥२-२०-४२॥

यो हि माम् सेवते कश्चित् अथ वा अपि अनुवर्तते ।
कैकेय्याः पुत्रम् अन्वीक्ष्य स जनो न अभिभाषते ॥२-२०-४३॥

नित्यक्रोधतया तस्याः कथं नु खरवादि तत् ।
कैकेय्या वदनम् द्रष्टुम् पुत्र शक्ष्यामि दुर्गता ॥२-२०-४४॥

दश सप्त च वर्षाणि तव जातस्य राघव ।
असितानि प्रकान्क्षन्त्या मया दुह्ख परिक्षयम् ॥२-२०-४५॥

तदक्षयम् महाद्दुःखम् नोत्सहे सहितुम् चिरम् ।
विप्रकारम् सपत्नीनामेवम् जीर्णापि राघव ॥२-२०-४६॥

अपश्यन्ती तव मुखम् परिपूर्णशशिप्रभम् ।
कृपणा वर्तयिष्यामि कथम् कृपणजीविकाम् ॥२-२०-४७॥

उपवासैः च योगैः च बहुभिः च परिश्रमैः ।
दुह्खम् सम्वर्धितः मोघम् त्वम् हि दुर्गतया मया ॥२-२०-४८॥

स्थिरम् तु हृदयम् मन्ये मम इदम् यन् न दीर्यते ।
प्रावृषि इव महा नद्याः स्पृष्टम् कूलम् नव अम्भसा ॥२-२०-४९॥

मम एव नूनम् मरणम् न विद्यते ।
न च अवकाशो अस्ति यम क्षये मम ।
यद् अन्तको अद्य एव न माम् जिहीर्षति ।
प्रसह्य सिम्हो रुदतीम् म्Rगीम् इव ॥२-२०-५०॥

स्थिरम् हि नूनम् हृदयम् मम आयसम् ।
न भिद्यते यद् भुवि न अवदीर्यते ।
अनेन दुःखेन च देहम् अर्पितम् ।
ध्रुवम् हि अकाले मरणम् न विद्यते ॥२-२०-५१॥

इदम् तु दुःखम् यद् अनर्थकानि मे।
व्रतानि दानानि च सम्यमाः च हि ।
तपः च तप्तम् यद् अपत्य कारणात् ।
सुनिष्फलम् बीजम् इव उप्तम् ऊषरे ॥२-२०-५२॥

यदि हि अकाले मरणम् स्वया इच्चया ।
लभेत कश्चित् गुरु दुःख कर्शितः ।
गता अहम् अद्य एव परेत सम्सदम् ।
विना त्वया धेनुर् इव आत्मजेन वै ॥२-२०-५३॥

अथापि किम् जीवित मद्य मे वृथा ।
त्वया विना च्न्द्रनिभाननप्रभ ।
अनुव्रजिष्यामि वनम् त्वयैव गौः ।
सुदुर्बला वत्समिवानुकाङ्क्षया ॥२-२०-५४॥

भृशम् असुखम् अमर्षिता तदा ।
बहु विललाप समीक्ष्य राघवम् ।
व्यसनम् उपनिशाम्य सा महत् ।
सुतम् इव बद्धम् अवेक्ष्य किम्नरी ॥२-२०-५५॥

तथा तु विलपन्तीम् ताम् कौसल्याम् राम मातरम् ।
उवाच लक्ष्मणो दीनः तत् काल सदृशम् वचः ॥२-२१-१॥

न रोचते मम अपि एतत् आर्ये यद् राघवो वनम् ।
त्यक्त्वा राज्य श्रियम् गच्चेत् स्त्रिया वाक्य वशम् गतः ॥२-२१-२॥

विपरीतः च वृद्धः च विषयैः च प्रधर्षितः ।
नृपः किम् इव न ब्रूयाच् चोद्यमानः समन्मथः ॥२-२१-३॥

न अस्य अपराधम् पश्यामि न अपि दोषम् तथा विधम् ।
येन निर्वास्यते राष्ट्रात् वन वासाय राघवः ॥२-२१-४॥

न तम् पश्याम्य् अहम् लोके परोक्षम् अपि यो नरः ।
स्वमित्रोऽपि निरस्तोऽपि योऽस्यदोषमुदाहरेत् ॥२-२१-५॥

देव कल्पम् ऋजुम् दान्तम् रिपूणाम् अपि वत्सलम् ।
अवेक्षमाणः को धर्मम् त्यजेत् पुत्रम् अकारणात् ॥२-२१-६॥

तत् इदम् वचनम् राज्ञः पुनर् बाल्यम् उपेयुषः ।
पुत्रः को हृदये कुर्यात् राज व्Rत्तम् अनुस्मरन् ॥२-२१-७॥

यावद् एव न जानाति कश्चित् अर्थम् इमम् नरः ।
तावद् एव मया साधम् आत्मस्थम् कुरु शासनम् ॥२-२१-८॥

मया पार्श्वे सधनुषा तव गुप्तस्य राघव ।
कः समर्थो अधिकम् कर्तुम् कृत अन्तस्य इव तिष्ठतः ॥२-२१-९॥

निर्मनुष्याम् इमाम् सर्वाम् अयोध्याम् मनुज ऋषभ ।
करिष्यामि शरैअः तीक्ष्णैः यदि स्थास्यति विप्रिये ॥२-२१-१०॥

भरतस्य अथ पक्ष्यो वा यो वा अस्य हितम् इच्चति ।
सर्वान् एतान् वधिष्यामि मृदुर् हि परिभूयते ॥२-२१-११॥

प्रोत्साहितोऽयम् कैकेय्या स दुष्टो यदिः पिता ।
अमित्रभूतो निस्सङ्गम् वध्यताम् बध्यतामपि ॥२-२१-१२॥

गुरोरप्यवलिप्तस्य कार्याकार्यमजानतः ।
उत्फथम् प्रतिपन्नस्य कार्यम् भवति शासन्म् ॥२-२१-१३॥

बलमेष किमाश्रित्य हेतुम् वा पुरुषर्षभ ।
दातुमिच्छति कैकेय्य राज्यम् स्थितमिदम् तव ॥२-२१-१४॥

त्वया चैव मया चैव कृत्वा वैरम् अनुत्तमम् ।
कस्य शक्तिः श्रियम् दातुम् भरताय अरि शासन ॥२-२१-१५॥

अनुरक्तः अस्मि भावेन भ्रातरम् देवि तत्त्वतः ।
सत्येन धनुषा चैव दत्तेन इष्टेन ते शपे ॥२-२१-१६॥

दीप्तम् अग्निम् अरण्यम् वा यदि रामः प्रवेक्ष्यते ।
प्रविष्टम् तत्र माम् देवि त्वम् पूर्वम् अवधारय ॥२-२१-१७॥

हरामि वीर्यात् दुह्खम् ते तमः सूर्यैव उदितः ।
देवी पश्यतु मे वीर्यम् राघवः चैव पश्यतु ॥२-२१-१८॥

एतत् तु वचनम् श्रुत्वा लक्ष्मणस्य महात्मनः ।
उवाच रामम् कौसल्या रुदन्ती शोक लालसा ॥२-२१-१९॥

भ्रातुस् ते वदतः पुत्र लक्ष्मणस्य श्रुतम् त्वया ।
यद् अत्र अनन्तरम् तत् त्वम् कुरुष्व यदि रोचते ॥२-२१-२०॥

न च अधर्म्यम् वचः श्रुत्वा सपत्न्या मम भाषितम् ।
विहाय शोक सम्तप्ताम् गन्तुम् अर्हसि माम् इतः ॥२-२१-२१॥

धर्मज्ञ यदि धर्मिष्ठो धर्मम् चरितुम् इच्चसि ।
शुश्रूष माम् इहस्थः त्वम् चर धर्मम् अनुत्तमम् ॥२-२१-२२॥

शुश्रूषुर् जननीम् पुत्र स्व गृहे नियतः वसन् ।
परेण तपसा युक्तः काश्यपः त्रिदिवम् गतः ॥२-२१-२३॥

यथा एव राजा पूज्यः ते गौरवेण तथा हि अहम् ।
त्वाम् न अहम् अनुजानामि न गन्तव्यम् इतः वनम् ॥२-२१-२४॥

त्वद् वियोगान् न मे कार्यम् जीवितेन सुखेन वा ।
त्वया सह मम श्रेयः तृणानाम् अपि भक्षणम् ॥२-२१-२५॥

यदि त्वम् यास्यसि वनम् त्यक्त्वा माम् शोक लालसाम् ।
अहम् प्रायम् इह आसिष्ये न हि शक्ष्यामि जीवितुम् ॥२-२१-२६॥

ततः स्त्वम् प्राप्स्यसे पुत्र निरयम् लोक विश्रुतम् ।
ब्रह्म हत्याम् इव अधर्मात् समुद्रः सरिताम् पतिः ॥२-२१-२७॥

विलपन्तीम् तथा दीनाम् कौसल्याम् जननीम् ततः ।
उवाच रामः धर्म अत्मा वचनम् धर्म सम्हितम् ॥२-२१-२८॥

न अस्ति शक्तिः पितुर् वाक्यम् समतिक्रमितुम् मम ।
प्रसादये त्वाम् शिरसा गन्तुम् इच्चाम्य् अहम् वनम् ॥२-२१-२९॥

ऋषिणा च पितुर् वाक्यम् कुर्वता व्रत चारिणा ।
गौर् हता जानता धर्मम् कण्डुना अपि विपश्चिता ॥२-२१-३०॥

अस्माकम् च कुले पूर्वम् सगरस्य आज्ञया पितुः ।
खनद्भिः सागरैः भूतिम् अवाप्तः सुमहान् वधः ॥२-२१-३१॥

जामदग्न्येन रामेण रेणुका जननी स्वयम् ।
कृत्ता परशुना अरण्ये पितुर् वचन कारिणा ॥२-२१-३२॥

एतैरन्यैश्च बहुभिर्देवि देवसमैः कृतम् ।
पितुर्वचनमक्लीबम् करिष्यामि पितुर्शितम् ॥२-२१-३३॥

न खल्व् एतन् मया एकेन क्रियते पितृ शासनम् ।
एतैरपि कृतम् देवि ये मया तव कीर्तिताः ॥२-२१-३४॥

नाहम् धर्ममपूर्वम् ते प्रतिकूलम् प्रवर्तये ।
पूर्वैः अयम् अभिप्रेतः गतः मार्गो अनुगम्यते ॥२-२१-३५॥

तत् एतत् तु मया कार्यम् क्रियते भुवि न अन्यथा ।
पितुर् हि वचनम् कुर्वन् न कश्चिन् नाम हीयते ॥२-२१-३६॥

ताम् एवम् उक्त्वा जननीम् लक्ष्मणम् पुनर् अब्रवीत् ।
तव लक्ष्मण जानामि मयि स्नेहम् अनुत्तमम् ॥२-२१-३७॥

तव लक्ष्मण जानामि मयि स्नेहमनुत्तमम् ।
विक्रमम् चैव सत्यम् च तेजश्च सुदुरासदम् ॥२-२१-३८॥

मम मातुर्महद्दुःखमतुलम् शुभलक्षम्ण ।
अभिप्रायम् अविज्ञाय सत्यस्य च शमस्य च ॥२-२१-३९॥

धर्मः हि परमः लोके धर्मे सत्यम् प्रतिष्ठितम् ।
धर्म सम्श्रितम् एतच् च पितुर् वचनम् उत्तमम् ॥२-२१-४०॥

सम्श्रुत्य च पितुर् वाक्यम् मातुर् वा ब्राह्मणस्य वा ।
न कर्तव्यम् वृथा वीर धर्मम् आश्रित्य तिष्ठता ॥२-२१-४१॥

सो अहम् न शक्ष्यामि पितुर् नियोगम् अतिवर्तितुम् ।
पितुर् हि वचनात् वीर कैकेय्या अहम् प्रचोदितः ॥२-२१-४२॥

तत् एनाम् विसृज अनार्याम् क्षत्र धर्म आश्रिताम् मतिम् ।
धर्मम् आश्रय मा तैक्ष्ण्यम् मद् बुद्धिर् अनुगम्यताम् ॥२-२१-४३॥

तम् एवम् उक्त्वा सौहार्दात् भ्रातरम् लक्ष्मण अग्रजः ।
उवाच भूयः कौसल्याम् प्रान्जलिः शिरसा आनतः ॥२-२१-४४॥

अनुमन्यस्व माम् देवि गमिष्यन्तम् इतः वनम् ।
शापिता असि मम प्राणैः कुरु स्वस्त्ययनानि मे ॥२-२१-४५॥

तीर्ण प्रतिज्ञः च वनात् पुनर् एष्याम्य् अहम् पुरीम् ।
ययातिरिव राजर्षिः पुरा हित्वा पुनर्धिवम् ॥२-२१-४६॥

शोकस्सम्धार्यताम् मातर्हृदये साधु मा शुचः ।
वनवासादिहैष्यामि पुनः कृत्वा पितुर्वचः ॥२-२१-४७॥

त्वया मया च वैदेह्या लक्ष्मणेन सुमित्रया ।
पितुर्नियोगे स्थातव्यमेष धर्मः सनाअनः ॥२-२१-४८॥

अम्ब सम्हृत्य सम्भारान् दुःखम् हृदि निगृह्य च ।
वनवासकृता बुद्धिर्मम धर्म्यानुवर्त्यताम् ॥२-२१-४९॥

एतद्वच स्तस्य निशम्य माता ।
सुधर्म्यमव्यग्रमविक्लबम् च ।
मृतेव सम्ज्ञाम् प्रतिलभ्य देवी ।
समीक्ष्य रामम् पुनरित्युवाच ॥२-२१-५०॥

यथैव ते पुत्र पिता तथाहम् ।
गुरुः स्वधर्मेण सुहृत्तया च ।
न त्वानुजानामि न मांविहाय ।
सुदुःखितामर्हसि गन्तुमेवम् ॥२-२१-५१॥

किम् जीवितेनेह विना त्वया मे ।
लोकेन वा किम् स्वधयाऽमृतेन ।
श्रेयो मुहूर्तम् तव सन्निधानम् ।
ममेह कृत्स्नादपि जीवलोकात् ॥२-२१-५२॥

नरैरिवोल्काभिरपोह्यमानो ।
महागजोऽध्वानमनुप्रविष्टः ।
भूयः प्रजज्वाल विलापमेवम् ।
निशम्य रामः करुणम् जनन्या ॥२-२१-५३॥

स मातरम् चैव विसम्ज्ञकल्पा ।
मार्तम् च सौमित्रि मभिप्रतप्तम् ।
धर्मे स्थितो धर्म्यमुवाच वाक्यम् ।
यथा स एवार्हति तत्र वक्तुम् ॥२-२१-५४॥

अहम् हि ते लक्ष्मण नित्यमेव ।
जानामि भक्तिम् च पराक्रमम् च ।
मम त्वभिप्राय मसन्निरीक्ष्य ।
मात्रा सहाभ्यर्दसि मा सुदुःखम् ॥२-२१-५५॥

धर्मार्थकामाः खलु तात लोके ।
समीक्षिता धर्मफलोदयेषु ।
ते तत्र सर्वे स्युरसम्शयम् मे ।
भार्येव वश्याभिमता सुपुत्रा ॥२-२१-५६॥

यस्मिम्स्तु सर्वे स्युरसन्निविष्टा ।
धर्मो यतः स्यात् तदुपक्रमेत ।
द्वेष्यो भवत्यर्थपरो हि लोके ।
कामात्मता खल्वपि न प्रशस्ता ॥२-२१-५७॥

गुरुश्च राजा च पिता च वृद्धः ।
क्रोधात्प्रहर्ष द्यदि वापि कामात् ।
यद्व्यादिशेत् कार्यमवेक्ष्य धर्मम् ।
कस्तन्न कुर्यादनृदनृशम्सवृत्तिः ॥२-२१-५८॥

सवै न शक्नोमि पितुः प्रतिज्ञा ।
मिमामकर्तुम् सकलम् यथावत् ।
स ह्यवयोस्तत गुरुर्नियोगे ।
देवाश्च भर्ता स गतिस्स धर्मः ॥२-२१-५९॥

तस्मिन् पुनर्जीवति धर्मराजे ।
विशेषतः स्वे पथि वर्तमाने ।
देवी मया सार्थमितोऽपगच्छेत् ।
कथम् स्विदन्या विधवेव नारी ॥२-२१-६०॥

सा मानुमन्यस्व वनम् व्रजन्तम् ।
कुरुष्व नः स्वस्त्ययनानि देवि ।
यथा समाप्ते पुनराव्रजेयम् ।
यथा हि स्त्येन पुनर्ययातिः ॥२-२१-६१॥

यशो ह्यहम् केवलराज्यकारणात् ।
न पृष्ठतः कर्तुमलम् महोदयम् ।
अदीर्घकाले न तु देवि जीविते ।
वृणेऽवरामद्य महीमधर्मतः ॥२-२१-६२॥

प्रसादयन् नर वृषभः स मातरम् ।
पराक्रमाज्जिगमिषुरेव दोम्डकान् ।
अथ अनुजम् भ्Rशम् अनुशास्य दर्शनम् ।
चकार ताम् ह्Rदि जननीम् प्रदक्षिणम् ॥२-२१-६३॥

अभिवाद्य तु कौसल्याम् रामः सम्प्रस्थितः वनम् ।
कृत स्वस्त्ययनो मात्रा धर्मिष्ठे वर्त्मनि स्थितः ॥२-२६-१॥

विराजयन् राज सुतः राज मार्गम् नरैः वृतम् ।
हृदयानि आममन्थ इव जनस्य गुणवत्तया ॥२-२६-२॥

वैदेही च अपि तत् सर्वम् न शुश्राव तपस्विनी ।
तत् एव हृदि तस्याः च यौवराज्य अभिषेचनम् ॥२-२६-३॥

देव कार्यम् स्म सा कृत्वा कृतज्ञा हृष्ट चेतना ।
अभिज्ञा राज धर्मानाम् राज पुत्रम् प्रतीक्षते ॥२-२६-४॥

प्रविवेश अथ रामः तु स्व वेश्म सुविभूषितम् ।
प्रहृष्ट जन सम्पूर्णम् ह्रिया किम्चित् अवान् मुखः ॥२-२६-५॥

अथ सीता समुत्पत्य वेपमाना च तम् पतिम् ।
अपश्यत् शोक सम्तप्तम् चिन्ता व्याकुलिल इन्द्रियम् ॥२-२६-६॥

ताम् दृष्ट्वा स हि धर्मात्मा न शशाक मनोगतम् ।
तम् शोकम् राघवह् सोढुम् ततो विवृतताम् गतः ॥२-२६-७॥

विवर्ण वदनम् दृष्ट्वा तम् प्रस्विन्नम् अमर्षणम् ।
आह दुह्ख अभिसम्तप्ता किम् इदानीम् इदम् प्रभो ॥२-२६-८॥

अद्य बार्हस्पतः श्रीमान् युक्तः पुष्यो न राघव ।
प्रोच्यते ब्राह्मणैः प्राज्ञैः केन त्वम् असि दुर्मनाः ॥२-२६-९॥

न ते शत शलाकेन जल फेन निभेन च ।
आवृतम् वदनम् वल्गु चत्रेण अभिविराजते ॥२-२६-१०॥

व्यजनाभ्याम् च मुख्याभ्याम् शत पत्र निभ ईक्षणम् ।
चन्द्र हम्स प्रकाशाभ्याम् वीज्यते न तव आननम् ॥२-२६-११॥

वाग्मिनो बन्दिनः च अपि प्रहृष्टाः त्वम् नर ऋषभ ।
स्तुवन्तः न अद्य दृश्यन्ते मन्गलैः सूत मागधाः ॥२-२६-१२॥

न ते क्षौद्रम् च दधि च ब्राह्मणा वेद पारगाः ।
मूर्ध्नि मूर्ध अवसिक्तस्य दधति स्म विधानतः ॥२-२६-१३॥

न त्वाम् प्रकृतयः सर्वा श्रेणी मुख्याः च भूषिताः ।
अनुव्रजितुम् इच्चन्ति पौर जापपदाः तथा ॥२-२६-१४॥

चतुर्भिर् वेग सम्पन्नैः हयैः कान्चन भूषणैः ।
मुख्यः पुष्य रथो युक्तः किम् न गच्चति ते अग्रतः ॥२-२६-१५॥

न हस्ती च अग्रतः श्रीमाम्स् तव लक्षण पूजितः ।
प्रयाणे लक्ष्यते वीर कृष्ण मेघ गिरि प्रभः ॥२-२६-१६॥

न च कान्चन चित्रम् ते पश्यामि प्रिय दर्शन ।
भद्र आसनम् पुरः कृत्य यान्तम् वीर पुरह्सरम् ॥२-२६-१७॥

अभिषेको यदा सज्जः किम् इदानीम् इदम् तव ।
अपूर्वो मुख वर्णः च न प्रहर्षः च लक्ष्यते ॥२-२६-१८॥

इति इव विलपन्तीम् ताम् प्रोवाच रघु नन्दनः ।
सीते तत्रभवाम्स् तात प्रव्राजयति माम् वनम् ॥२-२६-१९॥

कुले महति सम्भूते धर्मज्ञे धर्म चारिणि ।
शृणु जानकि येन इदम् क्रमेण अभ्यागतम् मम ॥२-२६-२०॥

राज्ञा सत्य प्रतिज्ञेन पित्रा दशरथेन मे ।
कैकेय्यै प्रीत मनसा पुरा दत्तौ महा वरौ ॥२-२६-२१॥

तया अद्य मम सज्जे अस्मिन्न् अभिषेके नृप उद्यते ।
प्रचोदितः स समयो धर्मेण प्रतिनिर्जितः ॥२-२६-२२॥

चतुर्दश हि वर्षाणि वस्तव्यम् दण्डके मया ।
पित्रा मे भरतः च अपि यौवराज्ये नियोजितः ॥२-२६-२३॥

सो अहम् त्वाम् आगतः द्रष्टुम् प्रस्थितः विजनम् वनम् ।
भरतस्य समीपे ते न अहम् कथ्यः कदाचन ॥२-२६-२४॥

ऋद्धि युक्ता हि पुरुषा न सहन्ते पर स्तवम् ।
तस्मान् न ते गुणाः कथ्या भरतस्य अग्रतः मम ॥२-२६-२५॥

न अपि त्वम् तेन भर्तव्या विशेषेण
कदाचनअनुकूलतया शक्यम् समीपे तस्य वर्तितुम् ॥२-२६-२६॥

तस्मै दत्तम् नृवतिना यौवराज्यम् सनातनम् ।
स प्रसाद्यस्त्वया सीते नृपतिश्च विशेषतः  ॥२-२६-२७॥

अहम् च अपि प्रतिज्ञाम् ताम् गुरोह् समनुपालयन् ।
वनम् अद्य एव यास्यामि स्थिरा भव मनस्विनि ॥२-२६-२८॥

याते च मयि कल्याणि वनम् मुनि निषेवितम् ।
व्रत उपवास रतया भवितव्यम् त्वया अनघे ॥२-२६-२९॥

काल्यम् उत्थाय देवानाम् कृत्वा पूजाम् यथा विधि ।
वन्दितव्यो दशरथः पिता मम नर ईश्वरः ॥२-२६-३०॥

माता च मम कौसल्या वृद्धा सम्ताप कर्शिता ।
धर्मम् एव अग्रतः कृत्वा त्वत्तः सम्मानम् अर्हति ॥२-२६-३१॥

वन्दितव्याः च ते नित्यम् याः शेषा मम मातरः ।
स्नेह प्रणय सम्भोगैः समा हि मम मातरः ॥२-२६-३२॥

भ्रातृ पुत्र समौ च अपि द्रष्टव्यौ च विशेषतः ।
त्वया लक्ष्मण शत्रुघ्नौ प्राणैः प्रियतरौ मम ॥२-२६-३३॥

विप्रियम् न च कर्तव्यम् भरतस्य कदाचन ।
स हि राजा प्रभुः चैव देशस्य च कुलस्य च ॥२-२६-३४॥

आराधिता हि शीलेन प्रयत्नैः च उपसेविताः ।
राजानः सम्प्रसीदन्ति प्रकुप्यन्ति विपर्यये ॥२-२६-३५॥

औरसान् अपि पुत्रान् हि त्यजन्ति अहित कारिणः ।
समर्थान् सम्प्रगृह्णन्ति जनान् अपि नर अधिपाः ॥२-२६-३६॥

सा त्वम् वसेह कल्याणि राज्ञः समनुवर्तिनी ।
भरतस्य रता धर्मे सत्यव्रतपरायणा ॥२-२६-३७॥

अहम् गमिष्यामि महा वनम् प्रिये ।
त्वया हि वस्तव्यम् इह एव भामिनि ।
यथा व्यलीकम् कुरुषे न कस्यचित् ।
तथा त्वया कार्यम् इदम् वचो मम ॥२-२६-३८॥

एवम् उक्ता तु वैदेही प्रिय अर्हा प्रिय वादिनी ।
प्रणयात् एव सम्क्रुद्धा भर्तारम् इदम् अब्रवीत् ॥२-२७-१॥

किमिदम् भाषसे राम वाक्यम् लघुतया ध्रुवम् ।
त्वया यदपहास्यम् मे श्रुत्वा नरवरात्मज ॥२-२७-२॥

आर्य पुत्र पिता माता भ्राता पुत्रः तथा स्नुषा ।
स्वानि पुण्यानि भुन्जानाः स्वम् स्वम् भाग्यम् उपासते ॥२-२७-३॥

भर्तुर् भाग्यम् तु भार्या एका प्राप्नोति पुरुष ऋषभ ।
अतः चैव अहम् आदिष्टा वने वस्तव्यम् इति अपि ॥२-२७-४॥

न पिता न आत्मजो न आत्मा न माता न सखी जनः ।
इह प्रेत्य च नारीणाम् पतिर् एको गतिः सदा ॥२-२७-५॥

यदि त्वम् प्रस्थितः दुर्गम् वनम् अद्य एव राघव ।
अग्रतः ते गमिष्यामि मृद्नन्ती कुश कण्टकान् ॥२-२७-६॥

ईर्ष्या रोषौ बहिष् कृत्य भुक्त शेषम् इव उदकम् ।
नय माम् वीर विश्रब्धः पापम् मयि न विद्यते ॥२-२७-७॥

प्रासाद अग्रैः विमानैः वा वैहायस गतेन वा ।
सर्व अवस्था गता भर्तुः पादच् चाया विशिष्यते ॥२-२७-८॥

अनुशिष्टा अस्मि मात्रा च पित्रा च विविध आश्रयम् ।
न अस्मि सम्प्रति वक्तव्या वर्तितव्यम् यथा मया ॥२-२७-९॥

अहम् दुर्गम् गमिष्यामि वनम् पुरुषवर्जितम् ।
नानामृगगणाकीर्णम् शार्दूलवृकसेवितम् ॥२-२७-१०॥

सुखम् वने निवत्स्यामि यथा एव भवने पितुः ।
अचिन्तयन्ती त्रीम्ल् लोकामः चिन्तयन्ती पति व्रतम् ॥२-२७-११॥

शुश्रूषमाणा ते नित्यम् नियता ब्रह्म चारिणी ।
सह रम्स्ये त्वया वीर वनेषु मधु गन्धिषु ॥२-२७-१२॥

त्वम् हि कर्तुम् वने शक्तः राम सम्परिपालनम् ।
अन्यस्य पै जनस्य इह किम् पुनर् मम मानद ॥२-२७-१३॥

सह त्वया गमिश्यामि वसमद्य न सम्शयः ।
नाहम् शक्या महाभाग निवर्तयितु मुद्यता ॥२-२७-१४॥

फल मूल अशना नित्यम् भविष्यामि न सम्शयः ।
न ते दुह्खम् करिष्यामि निवसन्ती सह त्वया ॥२-२७-१५॥

इच्चामि सरितः शैलान् पल्वलानि वनानि च ।
द्रष्टुम् सर्वत्र निर्भीता त्वया नाथेन धीमता ॥२-२७-१६॥

हम्स कारण्डव आकीर्णाः पद्मिनीः साधु पुष्पिताः ।
इच्चेयम् सुखिनी द्रष्टुम् त्वया वीरेण सम्गता ॥२-२७-१७॥

अभिषेकम् करिष्यामि तासु नित्यम् यतव्रता ।
सह त्वया विशाल अक्ष रम्स्ये परम नन्दिनी ॥२-२७-१८॥

एवम् वर्ष सहस्राणाम् शतम् वा अहम् त्वया सह ।
व्यतिक्रमम् न वेत्स्यामि स्वर्गोऽपि हि न मे मतः ॥२-२७-१९॥

स्वर्गे अपि च विना वासो भविता यदि राघव ।
त्वया मम नर व्याघ्र न अहम् तम् अपि रोचये ॥२-२७-२०॥

अहम् गमिष्यामि वनम् सुदुर्गमम् ।
मृग आयुतम् वानर वारणैः युतम् ।
वने निवत्स्यामि यथा पितुर् गृहे ।
तव एव पादाव् उपगृह्य सम्मता ॥२-२७-२१॥

अनन्य भावाम् अनुरक्त चेतसम् ।
त्वया वियुक्ताम् मरणाय निश्चिताम् ।
नयस्व माम् साधु कुरुष्व याचनाम् ।
न ते मया अतः गुरुता भविष्यति ॥२-२७-२२॥

तथा ब्रुवाणाम् अपि धर्म वत्सलो ।
न च स्म सीताम् नृ वरः निनीषति ।
उवाच च एनाम् बहु सम्निवर्तने ।
वने निवासस्य च दुह्खिताम् प्रति ॥२-२७-२३॥

सएवम् ब्रुवतीम् सीताम् धर्मज्ञो धर्म वत्सलः ।
निवर्तन अर्थे धर्म आत्मा वाक्यम् एतत् उवाच ह ॥२-२८-१॥

सान्त्वयित्वा पुनस्ताम् तु बाष्पदूषितलोचनाम् ।
निवर्तनार्थे धर्मात्मा वाक्यमेतदुवाच ह ॥२-२८-२॥

सीते महा कुलीना असि धर्मे च निरता सदा ।
इह आचर स्वधर्मम् त्वम् मा यथा मनसः सुखम् ॥२-२८-३॥

सीते यथा त्वाम् वक्ष्यामि तथा कार्यम् त्वया अबले ।
वने दोषा हि बहवो वदतः तान् निबोध मे ॥२-२८-४॥

सीते विमुच्यताम् एषा वन वास कृता मतिः ।
बहु दोषम् हि कान्तारम् वनम् इति अभिधीयते ॥२-२८-५॥

हित बुद्ध्या खलु वचो मया एतत् अभिधीयते ।
सदा सुखम् न जानामि दुह्खम् एव सदा वनम् ॥२-२८-६॥

गिरि निर्झर सम्भूता गिरि कन्दर वासिनाम् ।
सिम्हानाम् निनदा दुह्खाः श्रोतुम् दुह्खम् अतः वनम् ॥२-२८-७॥

क्रीडमानाश्च विस्रब्धा मत्ताह् शून्ये महामृगाः ।
दृष्ट्वा समभिवर्तन्ते सीते दुःखमतो वनम् ॥२-२८-८॥

सग्राहाः सरितश्चैव पङ्कवत्यश्च दुस्तराः ।
मत्तैरपि गजैर्नित्यमतो दुःखतरम् वनम् ॥२-२८-९॥

लताकण्टकसम्पूर्णाः कृकवाकूपनादिताः ।
निरपाश्च सुदुर्गाश्च मार्गा दुःखमतो वनम् ॥२-२८-१०॥

सुप्यते पर्ण शय्यासु स्वयम् भग्नासु भू तले ।
रात्रिषु श्रम खिन्नेन तस्मात् दुह्खतरम् वनम् ॥२-२८-११॥

अहोरात्रम् च सन्तोषः कर्तव्यो नियतात्मना ।
फलैर्वृक्षावपतितैः सीते दुःखमतो वनम् ॥२-२८-१२॥

उपवासः च कर्तव्या यथा प्राणेन मैथिलि ।
जटा भारः च कर्तव्यो वल्कल अम्बर धारिणा ॥२-२८-१३॥

देवतानाम् पितृइणाम् चकर्तव्यम् विधिपूर्वकम् ।
प्राप्तानामतिथीनाम् च नित्यशः प्रतिपूजनम् ॥२-२८-१४॥

कार्यस्त्रीरभिषेकश्च काले काले च नित्यशः ।
चरता नियमेनैव तस्माद्दुःखतरम् वनम् ॥२-२८-१५॥

उपहारश्च कर्तव्यः कुसुमैः स्वयमाहृतैः ।
आर्षेण विधिना वेद्याम् बाले दुःखमतो वनम् ॥२-२८-१६॥

यथालब्धेन कर्तव्यः सन्तोष्स्तेन मैथिलि ।
यताहारैर्वनचरैः सीते दुःखमतो वनम् ॥२-२८-१७॥

अतीव वातः तिमिरम् बुभुक्षा च अत्र नित्यशः ।
भयानि च महान्ति अत्र ततः दुह्खतरम् वनम् ॥२-२८-१८॥

सरी सृपाः च बहवो बहु रूपाः च भामिनि ।
चरन्ति पृथिवीम् दर्पात् अतः दुखतरम् वनम् ॥२-२८-१९॥

नदी निलयनाः सर्पा नदी कुटिल गामिनः ।
तिष्ठन्ति आवृत्य पन्थानम् अतः दुह्खतरम् वनम् ॥२-२८-२०॥

पतम्गा वृश्चिकाः कीटा दम्शाः च मशकैः सह ।
बाधन्ते नित्यम् अबले सर्वम् दुह्खम् अतः वनम् ॥२-२८-२१॥

द्रुमाः कण्टकिनः चैव कुश काशाः च भामिनि ।
वने व्याकुल शाखा अग्राः तेन दुह्खतरम् वनम् ॥२-२८-२२॥

कायक्लेशाश्च बहवो भयानि विविधानि च ।
अरण्यवासे वसतो क्धुःखमेव ततो वनम् ॥२-२८-२३॥

क्रोधलोभे विमोक्तव्यौ कर्तव्या तपसे मतिः ।
न भेतव्यम् च भेतव्ये नित्यम् दुःखमतो वनम् ॥२-२८-२४॥

तत् अलम् ते वनम् गत्वा क्षमम् न हि वनम् तव ।
विमृशन्न् इह पश्यामि बहु दोषतरम् वनम् ॥२-२८-२५॥

वनम् तु नेतुम् न कृता मतिस् तदा ।
बभूव रामेण यदा महात्मना ।
न तस्य सीता वचनम् चकार तत् ।
ततः अब्रवीद् रामम् इदम् सुदुह्खिता ॥२-२८-२६॥

एतत् तु वचनम् श्रुत्वा सीता रामस्य दुह्खिता ।
प्रसक्त अश्रु मुखी मन्दम् इदम् वचनम् अब्रवीत् ॥२-२९-१॥

ये त्वया कीर्तिता दोषा वने वस्तव्यताम् प्रति ।
गुणान् इति एव तान् विद्धि तव स्नेह पुरः कृतान् ॥२-२९-२॥

मृगाः सिम्हा गजाश्चैव शार्दूलाः शरभास्तथा ।
पक्षिणः सृमराश्चैव ये चान्ये वनचारिणः ॥२-२९-३॥

अदृष्टपूर्वरूपत्वात्सर्वे ते तव राघव ।
रूपम् दृष्ट्वापसर्पेयुर्भये सर्वे हि बिभ्यति ॥२-२९-४॥

त्वया च सह गन्तव्यम् मया गुरु जन आज्ञया ।
त्वद् वियोगेन मे राम त्यक्तव्यम् इह जीवितम् ॥२-२९-५॥

न च माम् त्वत् समीपस्थम् अपि शक्नोति राघव ।
सुराणाम् ईश्वरः शक्रः प्रधर्षयितुम् ओजसा ॥२-२९-६॥

पति हीना तु या नारी न सा शक्ष्यति जीवितुम् ।
कामम् एवम् विधम् राम त्वया मम विदर्शितम् ॥२-२९-७॥

अथ च अपि महा प्राज्ञ ब्राह्मणानाम् मया श्रुतम् ।
पुरा पितृ गृहे सत्यम् वस्तव्यम् किल मे वने ॥२-२९-८॥

लक्षणिभ्यो द्विजातिभ्यः श्रुत्वा अहम् वचनम् गृहे ।
वन वास कृत उत्साहा नित्यम् एव महा बल ॥२-२९-९॥

आदेशो वन वासस्य प्राप्तव्यः स मया किल ।
सा त्वया सह तत्र अहम् यास्यामि प्रिय न अन्यथा ॥२-२९-१०॥

कृत आदेशा भविष्यामि गमिष्यामि सह त्वया ।
कालः च अयम् समुत्पन्नः सत्य वाग् भवतु द्विजः ॥२-२९-११॥

वन वासे हि जानामि दुह्खानि बहुधा किल ।
प्राप्यन्ते नियतम् वीर पुरुषैः अकृत आत्मभिः ॥२-२९-१२॥

कन्यया च पितुर् गेहे वन वासः श्रुतः
मयाभिक्षिण्याः साधु वृत्ताया मम मातुर् इह अग्रतः ॥२-२९-१३॥

प्रसादितः च वै पूर्वम् त्वम् वै बहु विधम् प्रभो ।
गमनम् वन वासस्य कान्क्षितम् हि सह त्वया ॥२-२९-१४॥

कृत क्षणा अहम् भद्रम् ते गमनम् प्रति राघव ।
वन वासस्य शूरस्य चर्या हि मम रोचते ॥२-२९-१५॥

शुद्ध आत्मन् प्रेम भावाद्द् हि भविष्यामि विकल्मषा ।
भर्तारम् अनुगच्चन्ती भर्ता हि मम दैवतम् ॥२-२९-१६॥

प्रेत्य भावे अपि कल्याणः सम्गमः मे सह त्वया ।
श्रुतिर् हि श्रूयते पुण्या ब्राह्मणानाम् यशस्विनाम् ॥२-२९-१७॥

इह लोके च पितृभिर् या स्त्री यस्य महा मते ।
अद्भिर् दत्ता स्वधर्मेण प्रेत्य भावे अपि तस्य सा ॥२-२९-१८॥

एवम् अस्मात् स्वकाम् नारीम् सुवृत्ताम् हि पति व्रताम् ।
न अभिरोचयसे नेतुम् त्वम् माम् केन इह हेतुना ॥२-२९-१९॥

भक्ताम् पति व्रताम् दीनाम् माम् समाम् सुख दुह्खयोह् ।
नेतुम् अर्हसि काकुत्स्थ समान सुख दुह्खिनीम् ॥२-२९-२०॥

यदि माम् दुह्खिताम् एवम् वनम् नेतुम् न च इच्चसि ।
विषम् अग्निम् जलम् वा अहम् आस्थास्ये मृत्यु कारणात् ॥२-२९-२१॥

एवम् बहु विधम् तम् सा याचते गमनम् प्रति ।
न अनुमेने महा बाहुस् ताम् नेतुम् विजनम् वनम् ॥२-२९-२२॥

एवम् उक्ता तु सा चिन्ताम् मैथिली समुपागता ।
स्नापयन्ती इव गाम् उष्णैः अश्रुभिर् नयन च्युतैः ॥२-२९-२३॥

चिन्तयन्तीम् तथा ताम् तु निवर्तयितुम् आत्मवान् ।
ताम्रोष्ठीं स तदा सीताम् काकुत्स्थो बह्व् असान्त्वयत् ॥२-२९-२४॥


सान्त्व्यमाना तु रामेण मैथिली जनक आत्मजा ।
वन वास निमित्ताय भर्तारम् इदम् अब्रवीत् ॥२-३०-१॥

सा तम् उत्तम सम्विग्ना सीता विपुल वक्षसम् ।
प्रणयाच् च अभिमानाच् च परिचिक्षेप राघवम् ॥२-३०-२॥

किम् त्वा अमन्यत वैदेहः पिता मे मिथिला अधिपः ।
राम जामातरम् प्राप्य स्त्रियम् पुरुष विग्रहम् ॥२-३०-३॥

अनृतम् बल लोको अयम् अज्ञानात् यद्द् हि वक्ष्यति ।
तेजो न अस्ति परम् रामे तपति इव दिवा करे ॥२-३०-४॥

किम् हि कृत्वा विषण्णः त्वम् कुतः वा भयम् अस्ति ते ।
यत् परित्यक्तु कामः त्वम् माम् अनन्य परायणाम् ॥२-३०-५॥

द्युमत्सेन सुतम् वीर सत्यवन्तम् अनुव्रताम् ।
सावित्रीम् इव माम् विद्धि त्वम् आत्म वश वर्तिनीम् ॥२-३०-६॥

न तु अहम् मनसा अपि अन्यम् द्रष्टा अस्मि त्वद् ऋते अनघ ।
त्वया राघव गच्चेयम् यथा अन्या कुल पाम्सनी ॥२-३०-७॥

स्वयम् तु भार्याम् कौमारीम् चिरम् अध्युषिताम् सतीम् ।
शैलूषैव माम् राम परेभ्यो दातुम् इच्चसि ॥२-३०-८॥

यस्य पथ्यम् च रामात्थ यस्य चार्थेऽवरुध्यसे ।
त्वम् तस्य भव वश्यश्च विधेयश्छ सदानघ॥२-३०-९॥

स माम् अनादाय वनम् न त्वम् प्रस्थातुम् अर्हसि ।
तपो वा यदि वा अरण्यम् स्वर्गो वा स्यात् सह त्वया ॥२-३०-१०॥

न च मे भविता तत्र कश्चित् पथि परिश्रमः ।
पृष्ठतः तव गच्चन्त्या विहार शयनेष्व् अपि  ॥२-३०-११॥

कुश काश शर इषीका ये च कण्टकिनो द्रुमाः ।
तूल अजिन सम स्पर्शा मार्गे मम सह त्वया ॥२-३०-१२॥

महा वात समुद्धूतम् यन् माम् अवकरिष्यति ।
रजो रमण तन् मन्ये पर अर्ध्यम् इव चन्दनम् ॥२-३०-१३॥

शाद्वलेषु यद् आसिष्ये वन अन्ते वन गोरचा ।
कुथा आस्तरण तल्पेषु किम् स्यात् सुखतरम् ततः ॥२-३०-१४॥

पत्रम् मूलम् फलम् यत् त्वम् अल्पम् वा यदि वा बहु ।
दास्यसि स्वयम् आहृत्य तन् मे अमृत रस उपमम् ॥२-३०-१५॥

न मातुर् न पितुस् तत्र स्मरिष्यामि न वेश्मनः ।
आर्तवानि उपभुन्जाना पुष्पाणि च फलानि च ॥२-३०-१६॥

न च तत्र गतः किम्चित् द्रष्टुम् अर्हसि विप्रियम् ।
मत् कृते न च ते शोको न भविष्यामि दुर्भरा ॥२-३०-१७॥

यः त्वया सह स स्वर्गो निरयो यः त्वया विना ।
इति जानन् पराम् प्रीतिम् गच्च राम मया सह ॥२-३०-१८॥

अथ माम् एवम् अव्यग्राम् वनम् न एव नयिष्यसि ।
विषम् अद्य एव पास्यामि मा विशम् द्विषताम् वशम् ॥२-३०-१९॥

पश्चात् अपि हि दुह्खेन मम न एव अस्ति जीवितम् ।
उज्झितायाः त्वया नाथ तदा एव मरणम् वरम् ॥२-३०-२०॥

इदम् हि सहितुम् शोकम् मुहूर्तम् अपि न उत्सहे ।
किम् पुनर् दश वर्षाणि त्रीणि च एकम् च दुह्खिता ॥२-३०-२१॥

इति सा शोक सम्तप्ता विलप्य करुणम् बहु ।
चुक्रोश पतिम् आयस्ता भृशम् आलिन्ग्य सस्वरम् ॥२-३०-२२॥

सा विद्धा बहुभिर् वाक्यैः दिग्धैः इव गज अन्गना ।
चिर सम्नियतम् बाष्पम् मुमोच अग्निम् इव अरणिः ॥२-३०-२३॥

तस्याः स्फटिक सम्काशम् वारि  सम्ताप सम्भवम् ।
नेत्राभ्याम् परिसुस्राव पन्कजाभ्याम् इव उदकम् ॥२-३०-२४॥

तच्चैवामलचन्ध्रभम् मुखमायतलोचनम् ।
पर्यशुष्यत बाष्पेण जलोद्धृतमिवामुबुजम् ॥२-३०-२५॥

ताम् परिष्वज्य बाहुभ्याम् विसम्ज्ञाम् इव दुह्खिताम् ।
उवाच वचनम् रामः परिविश्वासयम्स् तदा ॥२-३०-२६॥

न देवि तव दुह्खेन स्वर्गम् अपि अभिरोचये ।
न हि मे अस्ति भयम् किम्चित् स्वयम्भोर् इव सर्वतः ॥२-३०-२७॥

तव सर्वम् अभिप्रायम् अविज्ञाय शुभ आनने ।
वासम् न रोचये अरण्ये शक्तिमान् अपि रक्षणे ॥२-३०-२८॥

यत् सृष्टा असि मया सार्धम् वन वासाय मैथिलि ।
न विहातुम् मया शक्या कीर्तिर् आत्मवता यथा ॥२-३०-२९॥

धर्मः तु गज नास ऊरु सद्भिर् आचरितः पुरा ।
तम् च अहम् अनुवर्ते अद्य यथा सूर्यम् सुवर्चला  ॥२-३०-३०॥

न खल्वहम् न गच्छेयम् वनम् जनकनन्दिनि ।
वचनम् त्न्नयति माम् पितुः सत्योपबृंहितम् ॥२-३०-३१॥

एष धर्मः तु सुश्रोणि पितुर् मातुः च वश्यता ।
अतः च आज्ञाम् व्यतिक्रम्य न अहम् जीवितुम् उत्सहे ॥२-३०-३२॥

अस्वाधीनम् कथम् दैवम् प्रकारैरभिराध्यते ।
स्वाधीनम् समतिक्रम्य मातरम् पितरम् गुरुम् ॥२-३०-३३॥

यत्त्रयम् तत्त्रयो लोकाः पवित्रम् तत्समम् भुवि ।
नान्यदस्ति शुभापाङ्गे तेनेदमभिराध्यते ॥२-३०-३४॥

न सत्यम् दानमानौ वा न यज्ञाश्चाप्तदक्षिणाः ।
तथा बलकराः सीते यथा सेवा पितुर्मता ॥२-३०-३५॥

स्वर्गो धनम् वा धान्यम् वा विद्याः पुत्राः सुखानि च ।
गुरुवृत्त्यनुरोधेन न किम्चित्\दपि दुर्लभम् ॥२-३०-३६॥

देवगन्धर्वगोलोकान् ब्रह्मलोकम् तथापरान् ।
प्राप्नुवन्ति महात्मानो मातापितृपरायणाः ॥२-३०-३७॥

स माम् पिता यथा शास्ति सत्य धर्म पथे स्थितः ।
तथा वर्तितुम् इच्चामि स हि धर्मः सनातनः ॥२-३०-३८॥

मम सन्ना मतिः सीते त्वाम् नेतुम् दण्डकावनम् ।
वसिष्यामीति सात्वम् मामनुयातुम् सुनिश्चिता ॥२-३०-३९॥

सा हि दिष्टाऽनवद्याङ्गी वनाय वदिरेक्षणे ।
अनुगच्चस्व माम् भीरु सह धर्म चरी भव ॥२-३०-४०॥

सर्वथा सदृशम् सीते मम स्वस्य कुलस्य च ।
व्यवसायमनुक्रान्ता कान्ते त्वमतिशोभनम् ॥२-३०-४१॥

आरभस्व शुभश्रोणि वनवासक्षमाः क्रियाः ।
नेदानीम् त्वदृते सीते स्वर्गोऽपि मम रोचते ॥२-३०-४२॥

ब्राह्मणेभ्यः च रत्नानि भिक्षुकेभ्यः च भोजनम् ।
देहि च आशम्समानेभ्यः सम्त्वरस्व च माचिरम् ॥२-३०-४३॥

भूषणानि महार्हाणि वरवस्त्राणि यानि च ।
रमणीयाश्च ये केचित्क्रीडार्थाश्चापुयुपस्कराः ॥२-३०-४४॥
शयनीयानि यानानि मम चान्यानि यानि च ।
देहि स्वभृत्यवर्गस्य ब्राह्मणानामनन्तरम् ॥२-३०-४५॥

अनुकूलम् तु सा भर्तुर् ज्ञात्वा गमनम् आत्मनः ।
क्षिप्रम् प्रमुदिता देवी दातुम् एव उपचक्रमे ॥२-३०-४६॥

ततः प्रहृष्टा परिपूर्ण मानसा ।
यशस्विनी भर्तुर् अवेक्ष्य भाषितम् ।
धनानि रत्नानि च दातुम् अन्गना ।
प्रचक्रमे धर्मभृताम् मनस्विनी ॥२-३०-४७॥