तपस्स्वाध्यायनिरतं तपस्वी वाग्विदां वरम् ।
नारदं परिपप्रच्छ वाल्मीकिर्मुनिपुंगवम् ॥१-१-१॥

कोन्वस्मिन् साम्प्रतं लोके गुणवान् कश्च वीर्यवान् ।
धर्मज्ञश्च कृतज्ञश्च सत्यवाक्यो दृढव्रतः ॥१-१-२॥

चारित्रेण च को युक्तः सर्वभूतेषु को हितः ।
विद्वान् कः कः समर्थश्च कश्च एक प्रियदर्शनः ॥१-१-३॥

आत्मवान् को जित क्रोधो द्युतिमान् कः अनसूयकः ।
कस्य बिभ्यति देवाः च जात रोषस्य संयुगे ॥१-१-४॥

एतत् इच्छामि अहम् श्रोतुम् परम् कौतूहलम् हि मे ।
महर्षे त्वम् समर्थोऽसि ज्ञातुम् एवम् विधम् नरम् ॥१-१-५॥

श्रुत्वा च एतत् त्रिलोकज्ञो वाल्मीकेः नारदो वचः ।
श्रूयताम् इति च आमंत्र्य प्रहृष्टो वाक्यम् अब्रवीत् ॥१-१-६॥

बहवो दुर्लभाः च एव ये त्वया कीर्तिता गुणाः ।
मुने वक्ष्ष्यामि अहम् बुद्ध्वा तैः उक्तः श्रूयताम् नरः ॥१-१-७॥

इक्ष्वाकु वंश प्रभवो रामो नाम जनैः श्रुतः ।
नियत आत्मा महावीर्यो द्युतिमान् धृतिमान् वशी ॥१-१-८॥

बुद्धिमान् नीतिमान् वाङ्ग्मी श्रीमान् शत्रु निबर्हणः ।
विपुलांसो महाबाहुः कंबु ग्रीवो महाहनुः ॥१-१-९॥

महोरस्को महेष्वासो गूढ जत्रुः अरिन्दमः ।
आजानु बाहुः सुशिराः सुललाटः सुविक्रमः ॥१-१-१०॥

समः सम विभक्त अंगः स्निग्ध वर्णः प्रतापवान् ।
पीन वक्षा विशालाक्षो लक्ष्मीवान् शुभ लक्षणः ॥१-१-११॥

धर्मज्ञः सत्यसन्धः च प्रजानाम् च हिते रतः ।
यशस्वी ज्ञानसंपन्नः शुचिः वश्यः समाधिमान् ॥१-१-१२॥

प्रजापति समः श्रीमान् धता रिपु निषूदनः ।
रक्षिता जीवलोकस्य धर्मस्य परि रक्षिता॥१-१-१३॥

रक्षिता स्वस्य धर्मस्य स्व जनस्य च रक्षिता ।
वेद वेदाङ्ग तत्त्वज्ञो धनुर् वेदे च निष्ठितः ॥१-१-१४॥

सर्व शास्त्र अर्थ तत्त्वज्ञो स्मृतिमान् प्रतिभानवान् ।
सर्वलोक प्रियः साधुः अदीनाअत्मा विचक्षणः ॥१-१-१५॥

सर्वदा अभिगतः सद्भिः समुद्र इव सिन्धुभिः ।
अर्यः सर्वसमः च एव सदैव प्रिय दर्शनः ॥१-१-१६॥

स च सर्व गुणोपेतः कौसल्य आनंद वर्धनः ।
समुद्र इव गाम्भीर्ये धैर्येण हिमवान् इव ॥१-१-१७॥

विष्णुना सदृशो वीर्ये सोमवत् प्रिय दर्शनः ।
काल अग्नि सदृशः क्रोधे क्षमया पृथ्वी समः ॥१-१-१८॥

धनदेन समः त्यागे सत्ये धर्म इव अपरः ।
तम् एवम् गुण संपन्नम् रामम् सत्य पराक्रमम् ॥१-१-१९॥

ज्येष्टम् श्रेष्ट गुणैः युक्तम् प्रियम् दशरथः सुतम् ।
प्रकृतीनाम् हितैः युक्तम् प्रकृति प्रिय काम्यया ॥१-१-२०॥

यौव राज्येन संयोक्तुम् ऐच्छत् प्रीत्या महीपतिः ।
तस्य अभिषेक संभारान् दृष्ट्वा भार्या अथ कैकयी ॥१-१-२१॥

पूर्वम् दत्त वरा देवी वरम् एनम् अयाचत ।
विवासनम् च रामस्य भरतस्य अभिषेचनम् ॥१-१-२२॥

स सत्य वचनात् राजा धर्म पाशेन संयतः ।
विवासयामास सुतम् रामम् दशरथः प्रियम् ॥१-१-२३॥

स जगाम वनम् वीरः प्रतिज्ञाम् अनुपालयन् ।
पितुर् वचन निर्देशात् कैकेय्याः प्रिय कारणात् ॥१-१-२४॥

तम् व्रजंतम् प्रियो भ्राता लक्ष्मणः अनुजगाम ह ।
स्नेहात् विनय संपन्नः सुमित्र आनंद वर्धनः ॥१-१-२५॥

भ्रातरम् दयितो भ्रातुः सौभ्रात्रम् अनु दर्शयन् ।
रामस्य दयिता भार्या नित्यम् प्राण समा हिता ॥१-१-२६॥

जनकस्य कुले जाता देव मायेव निर्मिता ।
सर्व लक्षण संपन्ना नारीणाम् उत्तमा वधूः ॥१-१-२७॥

सीताप्य अनुगता रामम् शशिनम् रोहिणी यथा ।
पौरैः अनुगतो दूरम् पित्रा दशरथेन च ॥१-१-२८॥

शृन्गिबेर पुरे सूतम् गंगा कूले व्यसर्जयत् ।
गुहम् आसाद्य धर्मात्मा निषाद अधिपतिम् प्रियम् ॥१-१-२९॥

गुहेअन सहितो रामो लक्ष्मणेन च सीतया ।
ते वनेन वनम् गत्वा नदीः तीर्त्वा बहु उदकाः ॥१-१-३०॥

चित्रकूटम् अनुप्राप्य भरद्वाजस्य शासनात् ।
रम्यम् आवसथम् कृत्वा रममाणा वने त्रयः ॥१-१-३१॥

देव गन्धर्व संकाशाः तत्र ते न्यवसन् सुखम् ।
चित्रकूटम् गते रामे पुत्र शोक आतुरः तथा ॥१-१-३२॥

राजा दशरथः स्वर्गम् जगाम विलपन् सुतम् ।
गते तु तस्मिन् भरतो वसिष्ठ प्रमुखैः द्विजैः ॥१-१-३३॥

नियुज्यमानो राज्याय न इच्छत् राज्यम् महाबलः ।
स जगाम वनम् वीरो राम पाद प्रसादकः ॥१-१-३४॥

गत्वा तु स महात्मानम् रामम् सत्य पराक्रमम् ।
अयाचत् भ्रातरम् रामम् आर्य भाव पुरस्कृतः ॥१-१-३५॥

त्वम् एव राजा धर्मज्ञ इति रामम् वचः अब्रवीत् ।
रामोऽपि परमोदारः सुमुखः सुमहायशाः ॥१-१-३६॥

न च इच्छत् पितुर् आदेशात् राज्यम् रामो महाबलः ।
पादुके च अस्य राज्याय न्यासम् दत्त्वा पुनः पुनः ॥१-१-३७॥

निवर्तयामास ततो भरतम् भरत अग्रजः ।
स कामम् अनवाप्य एव राम पादा उपस्पृशन् ॥१-१-३८॥

नन्दि ग्रामे अकरोत् राज्यम् राम आगमन कांक्षया ।
गते तु भरते श्रीमान् सत्य सन्धो जितेन्द्रियः ॥१-१-३९॥

रामः तु पुनः आलक्ष्य नागरस्य जनस्य च ।
तत्र आगमनम् एकाग्रो दण्डकान् प्रविवेश ह ॥१-१-४०॥

प्रविश्य तु महाअरण्यम् रामो राजीव लोचनः ।
विराधम् राक्षसम् हत्वा शरभंगम् ददर्श ह ॥१-१-४१॥

सुतीक्ष्णम् च अपि अगस्त्यम् च अगस्त्य भ्रातरम् तथा ।
अगस्त्य वचनात् च एव जग्राह ऐन्द्रम् शरासनम् ॥१-१-४२॥

खड्गम् च परम प्रीतः तूणी च अक्षय सायकौ ।
वसतः तस्य रामस्य वने वन चरैः सह ॥१-१-४३॥

ऋषयः अभ्यागमन् सर्वे वधाय असुर रक्षसाम् ।
स तेषाम् प्रति शुश्राव राक्षसानाम् तथा वने ॥१-१-४४॥

प्रतिज्ञातः च रामेण वधः संयति रक्षसाम् ।
ऋषीणाम् अग्नि कल्पानाम् दंडकारण्य वासीनाम् ॥१-१-४५॥

तेन तत्र एव वसता जनस्थान निवासिनी ।
विरूपिता शूर्पणखा राक्षसी काम रूपिणी ॥१-१-४६॥

ततः शूर्पणखा वाक्यात् उद्युक्तान् सर्व राक्षसान् ।
खरम् त्रिशिरसम् च एव दूषणम् च एव राक्षसम् ॥१-१-४७॥

निजघान रणे रामः तेषाम् च एव पद अनुगान् ।
वने तस्मिन् निवसता जनस्थान निवासिनाम् ॥१-१-४८॥

रक्षसाम् निहतानि असन् सहस्राणि चतुर् दश ।
ततो ज्ञाति वधम् श्रुत्वा रावणः क्रोध मूर्छितः ॥१-१-४९॥

सहायम् वरयामास मारीचम् नाम राक्षसम् ।
वार्यमाणः सुबहुशो मारीचेन स रावणः ॥१-१-५०॥

न विरोधो बलवता क्षमो रावण तेन ते ।
अनादृत्य तु तत् वाक्यम् रावणः काल चोदितः ॥१-१-५१॥

जगाम सह मारीचः तस्य आश्रम पदम् तदा ।
तेन मायाविना दूरम् अपवाह्य नृप आत्मजौ ॥१-१-५२॥

जहार भार्याम् रामस्य गृध्रम् हत्वा जटायुषम् ।
गृध्रम् च निहतम् दृष्ट्वा हृताम् श्रुत्वा च मैथिलीम् ॥१-१-५३॥

राघवः शोक संतप्तो विललाप आकुल इन्द्रियः ।
ततः तेन एव शोकेन गृध्रम् दग्ध्वा जटायुषम् ॥१-१-५४॥

मार्गमाणो वने सीताम् राक्षसम् संददर्श ह ।
कबंधम् नाम रूपेण विकृतम् घोर दर्शनम् ॥१-१-५५॥

तम् निहत्य महाबाहुः ददाह स्वर्गतः च सः ।
स च अस्य कथयामास शबरीम् धर्म चारिणीम् ॥१-१-५६॥

श्रमणाम् धर्म निपुणाम् अभिगच्छ इति राघव ।
सः अभ्य गच्छन् महातेजाः शबरीम् शत्रु सूदनः ॥१-१-५७॥

शबर्या पूजितः सम्यक् रामो दशरथ आत्मजः ।
पंपा तीरे हनुमता संगतो वानरेण ह ॥१-१-५८॥

हनुमत् वचनात् च एव सुग्रीवेण समागतः ।
सुग्रीवाय च तत् सर्वम् शंसत् रामो महाबलः ॥१-१-५९॥

आदितः तत् यथा वृत्तम् सीतायाः च विशेषतः ।
सुग्रीवः च अपि तत् सर्वम् श्रुत्वा रामस्य वानरः ॥१-१-६०॥

चकार सख्यम् रामेण प्रीतः च एव अग्नि साक्षिकम् ।
ततो वानर राजेन वैर अनुकथनम् प्रति ॥१-१-६१॥

रामाय आवेदितम् सर्वम् प्रणयात् दुःखितेन च ।
प्रतिज्ञातम् च रामेण तदा वालि वधम् प्रति ॥१-१-६२॥

वालिनः च बलम् तत्र कथयामास वानरः ।
सुग्रीवः शंकितः च आसीत् नित्यम् वीर्येण राघवे ॥१-१-६३॥

राघवः प्रत्ययार्थम् तु दुंदुभेः कायम् उत्तमम् ।
दर्शयामास सुग्रीवः महापर्वत संनिभम् ॥१-१-६४॥

उत्स्मयित्वा महाबाहुः प्रेक्ष्य च अस्ति महाबलः ।
पाद अंगुष्टेन चिक्षेप संपूर्णम् दश योजनम् ॥१-१-६५॥

बिभेद च पुनः सालान् सप्त एकेन महा इषुणा ।
गिरिम् रसातलम् चैव जनयन् प्रत्ययम् तथा ॥१-१-६६॥

ततः प्रीत मनाः तेन विश्वस्तः स महाकपिः ।
किष्किंधाम् राम सहितो जगाम च गुहाम् तदा ॥१-१-६७॥

ततः अगर्जत् हरिवरः सुग्रीवो हेम पिंगलः ।
तेन नादेन महता निर्जगाम हरीश्वरः ॥१-१-६८॥

अनुमान्य तदा ताराम् सुग्रीवेण समागतः ।
निजघान च तत्र एनम् शरेण एकेन राघवः ॥१-१-६९॥

ततः सुग्रीव वचनात् हत्वा वालिनम् आहवे ।
सुग्रीवम् एव तत् राज्ये राघवः प्रत्यपादयत् ॥१-१-७०॥

स च सर्वान् समानीय वानरान् वानरर्षभः ।
दिशः प्रस्थापयामास दिदृक्षुः जनक आत्मजाम् ॥१-१-७१॥

ततो गृध्रस्य वचनात् संपातेः हनुमान् बली ।
शत योजन विस्तीर्णम् पुप्लुवे लवण अर्णवम् ॥१-१-७२॥

तत्र लंकाम् समासाद्य पुरीम् रावण पालिताम् ।
ददर्श सीताम् ध्यायन्तीम् अशोक वनिकाम् गताम् ॥१-१-७३॥

निवेदयित्वा अभिज्ञानम् प्रवृत्तिम् च निवेद्य च ।
समाश्वास्य च वैदेहीम् मर्दयामास तोरणम् ॥१-१-७४॥

पंच सेन अग्रगान् हत्वा सप्त मंत्रि सुतान् अपि ।
शूरम् अक्षम् च निष्पिष्य ग्रहणम् समुपागमत् ॥१-१-७५॥

अस्त्रेण उन्मुक्तम् आत्मानम् ज्ञात्वा पैतामहात् वरात् ।
मर्षयन् राक्षसान् वीरो यन्त्रिणः तान् यदृच्छया ॥१-१-७६॥

ततो दग्ध्वा पुरीम् लंकाम् ऋते सीताम् च मैथिलीम् ।
रामाय प्रियम् आख्यातुम् पुनः आयात् महाकपिः ॥१-१-७७॥

सः अभिगम्य महात्मानम् कृत्वा रामम् प्रदक्षिणम् ।
न्यवेदयत् अमेयात्मा दृष्टा सीता इति तत्त्वतः ॥१-१-७८॥

ततः सुग्रीव सहितो गत्वा तीरम् महा उदधेः ।
समुद्रम् क्षोभयामास शरैः आदित्य सन्निभैः ॥१-१-७९॥

दर्शयामास च आत्मानम् समुद्रः सरिताम् पतिः ।
समुद्र वचनात् च एव नलम् सेतुम् अकारयत् ॥१-१-८०॥

तेन गत्वा पुरीम् लंकाम् हत्वा रावणम् आहवे ।
रामः सीताम् अनुप्राप्य पराम् व्रीडाम् उपागमत् ॥१-१-८१॥

ताम् उवाच ततः रामः परुषम् जन संसदि ।
अमृष्यमाणा सा सीता विवेश ज्वलनम् सती ॥१-१-८२॥

ततः अग्नि वचनात् सीताम् ज्ञात्वा विगत कल्मषाम् ।
कर्मणा तेन महता त्रैलोक्यम् स चराचरम् ॥१-१-८३॥

स देवर्षि गणम् तुष्टम् राघवस्य महात्मनः ॥
बभौ रामः संप्रहृष्टः पूजितः सर्व देवतैः ॥१-१-८४॥

अभ्यषिच्य च लंकायाम् राक्षस इन्द्रम् विभीषणम् ।
कृतकृत्यः तदा रामो विज्वरः प्रमुमोद ह ॥१-१-८५॥

देवताभ्यो वराम् प्राप्य समुत्थाप्य च वानरान् ।
अयोध्याम् प्रस्थितः रामः पुष्पकेण सुहृत् वृतः ॥१-१-८६॥

भरद्वाज आश्रमम् गत्वा रामः सत्यपराक्रमः ।
भरतस्य अंतिकम् रामो हनूमंतम् व्यसर्जयत् ॥१-१-८७॥

पुनः आख्यायिकाम् जल्पन् सुग्रीव सहितः तदा ।
पुष्पकम् तत् समारूह्य नंदिग्रामम् ययौ तदा ॥१-१-८८॥

नंदिग्रामे जटाम् हित्वा भ्रातृभिः सहितो अनघः ।
रामः सीताम् अनुप्राप्य राज्यम् पुनः अवाप्तवान् ॥१-१-८९॥

प्रहृष्टो मुदितो लोकः तुष्टः पुष्टः सुधार्मिकः ।
निरामयो हि अरोगः च दुर्भिक्ष भय वर्जितः ॥१-१-९०॥

न पुत्र मरणम् केचित् द्रक्ष्यन्ति पुरुषाः क्वचित् ।
नार्यः च अविधवा नित्यम् भविष्यन्ति पति व्रताः ॥१-१-९१॥

न च अग्निजम् भयम् किन्चित् न अप्सु मज्जन्ति जन्तवः ।
न वातजम् भयम् किन्चित् न अपि ज्वर कृतम् तथा ॥१-१-९२॥

न च अपि क्षुत् भयम् तत्र न तस्कर भयम् तथा ।
नगराणि च राष्ट्राणि धन धान्य युतानि च ॥१-१-९३॥

नित्यम् प्रमुदिताः सर्वे यथा कृत युगे तथा ।
अश्वमेध शतैः इष्ट्वा तथा बहु सुवर्णकैः ॥१-१-९४॥

गवाम् कोट्ययुतम् दत्त्वा विद्वभ्यो विधि पूर्वकम् ।
असंख्येयम् धनम् दत्त्वा ब्राह्मणेभो महायशाः ॥१-१-९५॥

राज वंशान् शत गुणान् स्थाप इष्यति राघवः ।
चातुर् वर्ण्यम् च लोके अस्मिन् स्वे स्वे धर्मे नियोक्ष्यति ॥१-१-९६॥

दश वर्ष सहस्राणि दश वर्ष शतानि च ।
रामो राज्यम् उपासित्वा ब्रह्म लोकम् प्रयास्यति ॥१-१-९७॥

इदम् पवित्रम् पापघ्नम् पुण्यम् वेदैः च संमितम् ।
यः पठेत् राम चरितम् सर्व पापैः प्रमुच्यते ॥१-१-९८॥

एतत् आख्यानम् आयुष्यम् पठन् रामायणम् नरः ।
स पुत्र पौत्रः स गणः प्रेत्य स्वर्गे महीयते ॥१-१-९९॥

पठन् द्विजो वाक् ऋषभत्वम् ईयात् ।
स्यात् क्षत्रियो भूमि पतित्वम् ईयात् ॥
वणिक् जनः पण्य फलत्वम् ईयात् ।
जनः च शूद्रो अपि महत्त्वम् ईयात् ॥१-१-१००॥

नारदस्य तु तद्वाक्यम् श्रुत्वा वाक्य विशारदः ।
पूजयामास धर्मात्मा सह शिष्यो महामुनिः ॥१-२-१॥

यथावत् पूजितः तेन देवर्षिः नारदः तथा ।
आपृच्छैव अभ्यनुज्ञातः स जगाम विहायसम् ॥१-२-२॥

स मुहूर्तं गते तस्मिन् देवलोकम् मुनिः तदा ।
जगाम तमसा तीरम् जाह्नव्यात् अविदूरतः ॥१-२-३॥

स तु तीरम् समासाद्य तमसाया मुनिः तदा ।
शिष्यम् आह स्थितम् पार्श्वे दृष्ट्वा तीर्थम् अकर्दमम् ॥१-२-४॥

अकर्दमम् इदम् तीर्थम् भरद्वाज निशामय ।
रमणीयम् प्रसन्न अम्बु सन् मनुष्य मनो यथा ॥१-२-५॥

न्यस्यताम् कलशः तात दीयताम् वल्कलम् मम ।
इदम् एव अवगाहिष्ये तमसा तीर्थम् उत्तमम् ॥१-२-६॥

एवम् उक्तो भरद्वाजो वाल्मीकेन महात्मना ।
प्रयच्छत मुनेः तस्य वल्कलम् नियतः गुरोः ॥१-२-७॥

स शिष्य हस्तात् आदाय वल्कलम् नियतेन्द्रियः ।
विचचार ह पश्यन् तत् सर्वतो विपुलम् वनम् ॥१-२-८॥

तस्य अभ्याशे तु मिथुनम् चरन्तम् अनपायिनम् ।
ददर्श भगवान् तत्र क्रौङ्चयोः चारु निस्वनम् ॥१-२-९॥

तस्मात् तु मिथुनात् एकम् पुमांसम् पाप निश्चयः ।
जघान वैरनिलयो निषादः तस्य पश्यतः ॥१-२-१०॥

तम् शोणित परीताङ्गम् चेष्टमानम् महीतले ।
भार्या तु निहतम् दृष्ट्वा रुराव करुणाम् गिरम् ॥१-२-११॥

वियुक्ता पतिना तेन द्विजेन सहचारिणा ।
ताम्र शीर्षेण मत्तेन पत्रिणा सहितेन वै ॥१-२-१२॥

तथा विधिम् द्विजम् दृष्ट्वा निषादेन निपातितम् ।
ऋशेः धर्मात्मानः तस्य कारुण्यम् समपद्यत ॥१-२-१३॥

ततः करुण वेदित्वात् अधर्मो अयम् इति द्विजः ।
निशाम्य रुदतीम् क्रौन्चीम् इदम् वचनम् अब्रवीत् ॥१-२-१४॥

मा निषाद प्रतिष्ठाम् त्वमगमः शाश्वतीः समाः ।
यत् क्रौङ्च मिथुनात् एकम् अवधीः काममोहितम् ॥१-२-१५॥

तस्य एवम् ब्रुवतः चिन्ता बभूव हृदि वीक्षतः ।
शोकार्तेन अस्य शकुनेः किम् इदम् व्याहृतम् मया ॥१-२-१६॥

चिन्तयन् स महाप्राज्ञः चकार मतिमान् मतिम् ।
शिश्यम् च एव अब्रवीत् वाक्यम् इदम् स मुनिपुङ्गवः ॥१-२-१७॥

पादबद्धः अक्षरसमः तन्त्रीलयसमन्वितः ।
शोकः तस्य प्रवृत्तो मे श्लोको भवतु न अन्यथा ॥१-२-१८॥

शिष्यः तु तस्य ब्रुवतो मुनेः वाक्यम् अनुत्तमम् ।
प्रतिजग्राह संतुष्टः तस्य तुष्टः अभवत् मुनिः ॥१-२-१९॥

सोऽभिषेकम् ततः कृत्वा तीर्थे तस्मिन् यथाविधि ।
तम् एव चिन्तयन् अर्थम् उपावर्तत वै मुनिः ॥१-२-२०॥

भरद्वाजः ततः शिष्यो विनीतः श्रुतवान् गुरोः ।
कलशम् पूर्णमादाय पृष्ठतः अनुजगाम ह ॥१-२-२१॥

स प्रविश्य आश्रमपदम् शिष्येण सह धर्मवित् ।
उपविष्टः कथाः च अन्याः चकार ध्यानमास्थितः ॥१-२-२२॥

आजगाम ततः ब्रह्मो लोककर्ता स्वयम् प्रभुः ।
चतुर् मुखो महातेजा द्रष्टुम् तम् मुनिपुङ्गवम् ॥१-२-२३॥

वाल्मीकिः अथ तम् दृष्ट्वा सहसा उत्थाय वाग्यतः ।
प्राञ्जलिः प्रयतो भूत्वा तस्थौ परमविस्मितः ॥१-२-२४॥

पूजयामास तम् देवम् पाद्य अर्घ्य आसन वन्दनैः ।
प्रणम्य विधिवत् च एनम् पृष्ट्वा च एव निरामयम् ॥१-२-२५॥

अथ उपविश्य भगवान् आसने परम अर्चिते ।
वाल्मीकये च ऋषये सन्दिदेश आसनम् ततः ॥१-२-२६॥

ब्रह्मणा समनुज्ञातः सोऽपि उपाविशत् आसने ।
उपविष्टे तदा तस्मिन् साक्षात् लोकपितामहे ॥१-२-२७॥

तत् गतेन एव मनसा वाल्मीकिः ध्यानम् आस्थितः ॥
पापात्मना कृतम् कष्टम् वैर ग्रहण बुद्धिना ॥१-२-२८॥

यत् तादृशम् चारुरवम् क्रौन्चम् हन्यात् अकारणात् ॥
शोचन् एव पुनः क्रौन्चीम् उप श्लोकम् इमम् जगौ ॥१-२-२९॥

पुनर् अन्तर्गत मना भूत्वा शोक परायणः ॥
तम् उवाच ततो ब्रह्मा प्रहसन् मुनिपुंगवम् ॥१-२-३०॥

श्लोक एवास्त्वयाम् बद्धो न अत्र कार्या विचारणा ॥
मत् च्छन्दात् एव ते ब्रह्मन् प्रवृत्ते अयम् सरस्वती ॥१-२-३१॥

रामस्य चरितम् कृत्स्नम् कुरु त्वम् ऋषिसत्तम ।
धर्मात्मनो भगवतो लोके रामस्य धीमतः ॥१-२-३२॥

वृत्तम् कथय धीरस्य यथा ते नारदात् श्रुतम् ।
रहस्यम् च प्रकाशम् च यद् वृत्तम् तस्य धीमतः ॥१-२-३३॥

रामस्य सह सौमित्रे राक्षसानाम् च सर्वशः ।
वैदेह्याः च एव यद् वृत्तम् प्रकाशम् यदि वा रहः ॥१-२-३४॥

तत् च अपि अविदितम् सर्वम् विदितम् ते भविष्यति ।
न ते वाक् अनृता काव्ये काचित् अत्र भविष्यति ॥१-२-३५॥

कुरु रामकथाम् पुण्याम् श्लोक बद्धाम् मनोरमाम् ।
यावत् स्थास्यन्ति गिरयः सरितः च महीतले ॥१-२-३६॥

तावत् रामायण कथा लोकेषु प्रचरिष्यति ।
यावत् रामस्य च कथा त्वत् कृता प्रचरिष्यति ॥१-२-३७॥

तावत् ऊर्ध्वम् अधः च त्वम् मत् लोकेषु निवत्स्यसि ।
इति उक्त्वा भगवान् ब्रह्मा तत्र एव अन्तरधीयत ।
ततः स शिष्यो भगवान् मुनिः विस्मयम् आययौ ॥१-२-३८॥

तस्य शिष्याः ततः सर्वे जगुः श्लोकम् इमम् पुनः ।
मुहुर् मुहुः प्रीयमाणाः प्राहुः च भृश विस्मिताः ॥१-२-३९॥

समाक्षरैः चतुर्भिः यः पादैः गीतो महर्षिणा ।
सः अनुव्याहरणात् भूयः शोकः श्लोकत्वम् आगतः ॥१-२-४०॥

तस्य बुद्धिः इयम् जाता महर्षेः भावितात्मनः ।
कृत्स्नम् रामायणम् काव्यम् ईदृशैः करवाण्यहम् ॥१-२-४१॥

उदार वृत्त अर्थ पदैः मनोरमैःतदा अस्य रामस्य चकार कीर्तिमान् ।
सम अक्षरैः श्लोक शतैः यशस्विनोयशस्करम् काव्यम् उदार दर्शनः ॥१-२-४२॥

तद् उपगत समास सन्धि योगम्सम मधुरोपनत अर्थ वाक्य बद्धम् ।
रघुवर चरितम् मुनिप्रणीतम्दश शिरसः च वधम् निशामय अध्वम् ॥१-२-४३॥

श्रुत्वा वस्तु समग्रम् तत् धर्म अर्ध सहितम् हितम् ।
व्यक्तम् अन्वेषते भूयो यद्वृत्तम् तस्य धीमतः ॥१-३-१॥

उपस्पृस्य उदकम् सम्यक् मुनिः स्थित्वा कृताञ्जलिः ।
प्राचीन अग्रेषु दर्भेषु धर्मेण अन्वेषते गतिम् ॥१-३-२॥

राम लक्ष्मण सीताभिः राज्ञा दशरथेन च ।
स भार्येण स राष्ट्रेण यत् प्राप्तम् तत्र तत्त्वतः ॥१-३-३॥

हसितम् भाषितम् च एव गतिर्यायत् च चेष्टितम् ।
तत् सर्वम् धर्म वीर्येण यथावत् संप्रपश्यति ॥१-३-४॥

स्त्री तृतीयेन च तथा यत् प्राप्तम् चरता वने ।
सत्यसन्धेन रामेण तत्सर्वम् च अन्ववेक्षत ॥१-३-५॥

ततः पश्यति धर्मात्मा तत् सर्वम् योगमास्थितः ।
पुरा यत् तत्र निर्वृत्तम् पाणाव आमलकम् यथा ॥१-३-६॥

तत् सर्वम् तात्त्वतो दृश्ट्वा धर्मेण स महामतिः ।
अभिरामस्य रामस्य तत् सर्वम् कर्तुम् उद्यतः ॥१-३-७॥

कामार्थ गुण संयुक्तम् धर्मार्थ गुण विस्तरम् ।
समुद्रम् इव रत्नाढ्यम् सर्व श्रुति मनोहरम् ॥१-३-८॥

स यथा कथितम् पूर्वम् नारदेन महात्मना ।
रघु वंशस्य चरितम् चकार भगवान् मुनिः ॥१-३-९॥

जन्म रामस्य सुमहद् वीर्यम् सर्वानुकूलताम् ।
लोकस्य प्रियताम् क्षान्तिम् सौम्यताम् सत्य शीलताम् ॥१-३-१०॥

नाना चित्र कथाः च अन्याः विश्वामित्र सहायेन ।
जानक्याः च विवाहम् च धनुषः च विभेदनम् ॥१-३-११॥

राम राम विवादम् च गुणान् दाशरथेः तथा ।
तथऽभिषेकम् रामस्य कैकेय्या दुष्ट भावताम् ॥१-३-१२॥

विघातम् च अभिषेकस्य राघवस्य विवासनम् ।
राज्ञः शोकम् विलापम् च पर लोकस्य च आश्रयम् ॥१-३-१३॥

प्रकृतीनाम् विषादम् च प्रकृतीनाम् विसर्जनम् ।
निषाद अधिप संवादम् सूतोपावर्तनम् तथा ॥१-३-१४॥

गङ्गायाः च अपि संतारम् भरद्वाजस्य दर्शनम् ।
भरद्वाज अभ्यनुज्ञात् चित्रकूटस्य दर्शनम् ॥१-३-१५॥

वास्तु कर्म निवेशम् च भरत अगमनम् तथा ।
प्रसादनम् च रामस्य पितुः च सलिल क्रियाम् ॥१-३-१६॥

पादुका अग्र्य अभिषेकम् च नन्दि ग्राम निवासनम् ।
दण्डकारण्य गमनम् विराधस्य वधम् तथा ॥१-३-१७॥

दर्शनम् शरभङ्गस्य सुतीक्ष्णेन समागमम् ।
अनसूया समाख्या च अङ्गराग्स्य च अर्पणम् ॥१-३-१८॥

दर्शनम् च अपि अगस्त्यस्य धनुषो ग्रहणम् तथा ।
शूर्पणखाः च संवादम् विरूपकरणम् तथा ॥१-३-१९॥

वधम् खरः त्रिशिरसः उत्थानम् रावणस्य च ।
मारीचस्य वधम् च एव वैदेह्या हरणम् तथा ॥१-३-२०॥

राघवस्य विलापम् च गृध्र राज निबर्हणम् ।
कबन्ध दर्शनम् च एव पम्पायाः च अपि दर्शनम् ॥१-३-२१॥

शबरी दर्शनम् च एव फल मूल अशनम् तथा ।
प्रलापम् च एव पम्पायम् हनुमद् दर्शनम् ॥१-३-२२॥

ऋष्यमूकस्य गमनम् सुग्रीवेण समागमम् ।
प्रत्ययोत्पादनम् सख्यम् वालि सुग्रीव विग्रहम् ॥१-३-२३॥

वालि प्रमथनम् च एव सुगीव प्रतिपादनम् ।
तारा विलापम् समयम् वर्ष रात्र निवासनम् ॥१-३-२४॥

कोपम् राघव सिंहस्य बलानाम् उपसंग्रहम् ।
दिशः प्रस्थापनम् च एव पृथिव्याः च निवेदनम् ॥१-३-२५॥

अङ्गुलीयक दानम् च ऋक्ष्स्य बिल दर्शनम् ।
प्रायोपवेशनम् च अपि संपातेः च अपि दर्शनम् ॥१-३-२६॥

पर्वत आरोहणम् च अपि सागर्स्य अपि लङ्घनम् ।
समुद्र वचनात् च एव मैनाकस्य च दर्शनम् ॥१-३-२७॥

राक्षसी तर्जनम् च एव छाया ग्राहस्य दर्शनम् ।
सिंहिकायाः च निधनम् लङ्का मलय दर्शनम् ॥१-३-२८॥

रात्रौ लंका प्रवेशम् च एकस्य अपि विचिंतनम् ।
आपान भूमि गमनम् अवरोधस्य दर्शनम् ॥१-३-२९॥

दर्शनम् रावणस्य अपि पुष्पकस्य च दर्शनम् ।
अशोक वनिकायानम् सीतायाः च अपि दर्शनम् ॥१-३-३०॥

अभिज्ञन प्रदानम् च सीतायाः च अपि भाषणम् ।
राक्षसी तर्जनम् च एव त्रिजटा स्वप्न दर्शनम् ॥१-३-३१॥

मणि प्रदानम् सीतायाः वृक्ष भंगम् तथ एव च ।
राक्षसी विद्रवम् चैव किंकराणाम् निबर्हणम् ॥१-३-३२॥

ग्रहणम् वायु सूनोश्च लंका दाह अभिगर्जनम् ।
प्रति प्लवनम् एव अथ मधूनाम् हरणम् तथा ॥१-३-३३॥

राघव आस्वासनम् चैव मणि निर्यातनम् तथा ।
संगमम् च समुद्रेण नल सेतोः च बन्धनम् ॥१-३-३४॥

प्रतारम् च समुद्रस्य रात्रौ लंका अवरोधनम् ।
विभीषणेन संसर्गम् वधोपाय निवेदनम् ॥१-३-३५॥

कुम्भकर्णस्य निधनम् मेघनाद निबर्हणम् ।
रावणस्य विनाशम् च सीतावाप्तिम् अरेः पुरे ॥१-३-३६॥

विभीषण अभिषेकम् च पुष्पकस्य च दर्शनम् ।
अयोध्यायाः च गमनम् भरद्वाज समागमम् ॥१-३-३७॥

प्रेषणम् वायु पुत्रस्य भरतेन समागमम् ।
राम अभिषेक अभ्युदयम् सर्व सैन्य विसर्जनम् ।
स्व राष्ट्र रंजनम् च एव वैदेह्याः च विसर्जनम् ॥१-३-३८॥

अनागतम् च यत् किंचिद् रामस्य वसुधा तले ।
तत् चकार उत्तरे काव्ये वाल्मीकिः भगवान् ऋषिः ॥१-३-३९॥

प्राप्त राज्यस्य रामस्य वाल्मीकिर् भगवान् ऋषिः ।
चकार चरितम् कृत्स्नम् विचित्र पदम् अर्थवत् ॥१-४-१॥

चतुर्विंशत् सहस्राणि श्लोकानाम् उक्तवान् ऋषिः ।
तथा सर्ग शतान् पंच षट् काण्डानि तथा उत्तरम् ॥१-४-२॥

कृत्वा तु तन् महाप्राज्ञः स भविष्यम् सह उत्तरम् ।
चिन्तयामास कोन्वेतत् प्रयुंजीयाद् इति प्रभुः ॥१-४-३॥

तस्य चिन्तयामानस्य महर्षेर् भावितात्मनः ।
अगृह्णीताम् ततः पादौ मुनि वेषौ कुशी लवौ ॥१-४-४॥

कुशी लवौ तु धर्मज्ञौ राज पुत्रौ यशश्विनौ ।
भ्रातरौ स्वर संपन्नौ ददर्श आश्रम वासिनौ ॥१-४-५॥

स तु मेधाविनौ दृष्ट्वा वेदेषु परिनिष्टितौ ।
वेदोपबृंहणार्थाय तौ अग्राहयत प्रभुः ॥१-४-६॥

काव्यम् रामायणम् कृत्स्नम् सीतायाः चरितम् महत् ।
पौलस्त्य वधम् इति एवम् चकार चरित व्रतः ॥१-४-७॥

पाठ्ये गेये च मथुरम् प्रमाणैः त्रिभिर् अन्वितम् ।
जातिभिः सप्तभिः युक्तम् तन्त्री लय समन्वितम् ॥१-४-८॥

रसैः शृंगार करुण हास्य रौद्र भयानकैः ।
विरादिभी रसैर् युक्तम् काव्यम् एतत् अगायताम् ॥१-४-९॥

तौ तु गान्धर्व तत्त्वज्ञौ स्थान मूर्च्छन कोविदौ ।
भ्रातरौ स्वर संपन्नौ गन्धर्वाः इव रूपिणौ ॥१-४-१०॥

रूप लक्षण संपन्नौ मधुर स्वर भाषिणौ ।
बिंबात् इव उथीतौ बिंबौ राम देहात् तथा अपरौ ॥१-४-११॥

तौ राज पुत्रौ कार्त्स्न्येन धर्म्यम् आख्यानम् उत्तमम् ।
वाचो विधेयम् तत् सर्वम् कृत्वा काव्यम् अनिन्दितौ ॥१-४-१२॥

ऋषीणाम् च द्विजातीनाम् साधूनाम् च समागमे ।
यथा उपदेशम् तत्त्वज्ञौ जगतुः तौ समाहितौ ॥१-४-१३॥

महात्मनौ महाभागौ सर्व लक्ष्ण लक्षितौ ।
तौ कदाचित् समेतानाम् ऋषीणाम् भवित आत्मनाम् ॥१-४-१४॥

मध्ये सभम् समीपस्थौ इदम् काव्यम् अगायताम् ।
तत् श्रुत्वा मुनयः सर्वे बाष्प पर्याकुलेक्षणाः ॥१-४-१५॥

साधु साध्विति ता ऊचुः परम् विस्मयम् आगताः ।
ते प्रीत मनसः सर्वे मुनयो धर्म वत्सलाः ॥१-४-१६॥

प्रशशंसुः प्रशस्तव्यौ गायमानौ कुशी लवौ ।
अहो गीतस्य माधुर्यम् श्लोकानाम् च विशेषतः ॥१-४-१७॥

चिरनिर्वृत्तम् अपि एतत् प्रत्यक्षम् इव दर्शितम् ।
प्रविश्य ता उभौ सुष्ठु तथा भावम् अगायताम् ॥१-४-१८॥

सहितौ मधुरम् रक्तम् संपन्नम् स्वर संपदा ।
एवम् प्रशस्यमानौ तौ तपः श्लाघ्यैः महर्षिभिः ॥१-४-१९॥

संरक्ततरम् अत्यर्थम् मधुरम् तौ अगायताम् ।
प्रीतः कश्चिन् मुनिः ताभ्याम् संस्थितः कलशम् ददौ ॥१-४-२०॥

प्रसन्नो वल्कलम् कश्चिद् ददौ ताभ्याम् महायशाः ।
अन्यः कृष्णाजिनम् अदद् यज्ञ सूत्रम् तथा अपरः ॥१-४-२१॥

कश्चित् कमण्डलुम् प्रदान् मौञ्जीम् अन्यो महामुनिः ।
ब्रुसीमन्यः तदा प्रादत् कौपीनम् अपरो मुनिः ॥१-४-२२॥

ताभ्याम् ददौ तदा हृष्टः कुठारम् अपरो मुनिः ।
काषायम् अपरो वस्त्रम् चीरम् अन्यो ददौ मुनिः ॥१-४-२३॥

जटाबन्धनम् अन्यः तु काष्ठ रज्जुम् मुदान्वितः ।
यज्ञ भाण्डम् ऋषिः कश्चित् काष्ठभारम् तथा परः ॥१-४-२४॥

औदुम्बरीम् ब्रुसीम् अन्यः स्वस्ति केचित् तदा अवदन् ।
आयुष्यम् अपरे प्राहुर् मुदा तत्र महर्षयः ॥१-४-२५॥

ददुः च एवम् वरान् सर्वे मुनयः सत्यवादिनः ।
आश्चर्यम् इदम् आख्यानम् मुनिना संप्रकीर्तितम् ॥१-४-२६॥

परम् कवीनाम् आधारम् समाप्तम् च यथा क्रमम् ।
अभिगीतम् इदम् गीतम् सर्व गीतेषु कोविदौ ॥१-४-२७॥

आयुष्यम् पुष्टि जननम् सर्व श्रुति मनोहरम् ।
प्रशस्यमानौ सर्वत्र कदाचित् तत्र गायकौ ॥१-४-२८॥

रथ्यासु राज मार्गेषु ददर्श भरताग्रजः ।
स्व वेश्म च आनीय ततो भ्रातरौ स कुशी लवौ ॥१-४-२९॥

पूजयामास पुज अर्हौ रामः शत्रुनिबर्हणः ।
आसीनः कांचने दिव्ये स च सिंहासने प्रभुः ॥१-४-३०॥

उपोपविष्टैः सचिवैः भ्रातृभिः च समन्वित ।
दृष्ट्वा तु रूप संपन्नौ विनीतौ भ्रातरौ उभौ ॥१-४-३१॥

उवाच लक्ष्मणम् रामः शत्रुघ्नम् भरतम् तथा ।
श्रूयताम् एतद् आख्यानम् अनयोः देव वर्चसोः ॥१-४-३२॥

विचित्रार्थ पदम् सम्यक् गायकौ समचोदयत् ।
तौ च अपि मधुरम् रक्तम् स्वचित्तायत निःस्वनम् ॥१-४-३३॥

तन्त्री लयवत् अत्यर्थम् विश्रुतार्थम् अगायताम् ।
ह्लादयत् सर्व गात्राणि मनांसि हृदयानि च ।
श्रोत्राश्रय सुखम् गेयम् तद् बभौ जनसंसदि ॥१-४-३४॥

इमौ मुनी पार्थिव लक्षणान्वितौ
कुशी लवौ च एव महातपस्विनौ ।
ममा अपि तद् भूति करम् प्रचक्षते
महानुभावम् चरितम् निबोधत ॥१-४-३५॥

ततः तु तौ राम वचः प्रचोदितौ
अगायताम् मार्ग विधान संपदा ।
स च अपि रामः परिषद् गतः शनैर्
बुभूषय आसक्तमना बभूव ॥१-४-३६॥

सर्वा पूर्वम् इयम् येषाम् आसीत् कृत्स्ना वसुंधरा ।
प्रजपतिम् उपादाय नृपाणम् जय शालिनाम् ॥१-५-१॥

येषाम् स सगरो नाम सागरो येन खानितः ।
षष्टिः पुत्र सहस्राणि यम् यान्तम् पर्यवारयन् ॥१-५-२॥

इक्ष्वाकूणाम् इदम् तेषाम् राज्ञाम् वंशे महात्मनाम् ।
महद् उत्पन्नम् आख्यनम् रामायणम् इति श्रुतम् ॥१-५-३॥

तदिदम् वर्तयिष्यावः सर्वम् निखिलम् आदितः ।
धर्म काम अर्थ सहितम् श्रोतव्यम् अनसूयता ॥१-५-४॥

कोसलो नाम मुदितः स्फीतो जनपदो महान् ।
निविष्ट सरयू तीरे प्रभूत धन धान्यवान् ॥१-५-५॥

अयोध्या नाम नगरी तत्र आसीत् लोक विश्रुता ।
मनुना मानव इन्द्रेण या पुरी निर्मिता स्वयम् ॥१-५-६॥

आयता दश च द्वे च योजनानि महापुरी ।
श्रीमती त्रीणि विस्तीर्णा सु विभक्ता महापथा ॥१-५-७॥

राज मार्गेण महता सुविभक्तेन शोभिता ।
मुक्ता पुष्प अवकीर्णेन जल सिक्तेन नित्यशः ॥१-५-८॥

ताम् तु राजा दशरथो महाराष्ट्र विवर्धनः ।
पुरीम् आवासयामास दिवि देवपतिः यथा ॥१-५-९॥

कपाट तोरणवर्ती सु विभक्त अन्तरापणाम् ।
सर्व यंत्र अयुधवतीम् उषिताम् सर्व शिल्पिभिः ॥१-५-१०॥

सूत मागध संबाधाम् श्रीमतीम् अतुल प्रभाम् ।
उच्चाट्टाल ध्वजवतीम् शतघ्नी शत संकुलाम् ॥१-५-११॥

वधू नाटक सन्घैः च संयुक्ताम् सर्वतः पुरीम् ।
उद्यान आम्र वणोपेताम् महतीम् साल मेखलाम् ॥१-५-१२॥

दुर्ग गंभीर परिखाम् दुर्गाम् अन्यैः दुरासदम् ।
वाजीवारण संपूर्णाम् गोभिः उष्ट्रैः खरैः तथा ॥१-५-१३॥

सामंत राज सन्घैः च बलि कर्मभिः आवृतम् ।
नाना देश निवासैः च वणिग्भिः उपशोभिताम् ॥१-५-१४॥

प्रासादै रत्न विकृतैः पर्वतैः इव शोभिताम् ।
कूटागारैः च संपूर्णाम् इन्द्रस्य इव अमरावतीम् ॥१-५-१५॥

चित्रम् अष्टापद आकाराम् वर नारी गणैर् युताम् ।
सर्व रत्न समाकीर्णाम् विमान गृह शोभिताम् ॥१-५-१६॥

गृह गाढाम् अविच्छिद्राम् सम भूमौ निवेशिताम् ।
शालि तण्डुल संपूर्णाम् इक्षु काण्ड रसः उदकाम् ॥१-५-१७॥

दुन्दुभीभिः मृदन्गैः च वीणाभिः पणवैः तथा ।
नादिताम् भृशम् अत्यर्थम् पृथिव्याम् ताम् अनुत्तमाम् ॥१-५-१८॥

विमानम् इव सिद्धानाम् तपस अधिगतम् दिवि ।
सु निवेशित वेश्मान्ताम् नरोत्तम समावृताम् ॥१-५-१९॥

ये च बाणैः न विध्यन्ति विविक्तम् अपरा परम् ।
शब्द वेध्यम् च विततम् लघु हस्ता विशारदाः ॥१-५-२०॥

सिंह व्याघ्र वराहाणाम् मत्तानाम् नदताम् वने ।
हन्तारो निशितैः शस्त्रैः बलात् बाहु बलैर् अपि ॥१-५-२१॥

तादृशानाम् सहस्रैः ताम् अभि पूर्णाम् महारथैः ।
पुरीम् आवसयमास राजा दशरथः तदा ॥१-५-२२॥

ताम् अग्निमद्भिः गुणवद्भिः आवृताम्द्विजोत्तमैः वेद षडङ्ग पारगैः ।
सहस्रदैः सत्य रतैः महात्मभिःमहर्षि कल्पैः ऋषिभिः च केवलैः ॥१-५-२३॥

तस्याम् पुर्याम् अयोध्यायाम् वेदवित् सर्व संग्रहः ।
दीर्घदर्शी महातेजाः पौर जानपद प्रियः ॥१-६-१॥

इक्ष्वाकूणम् अतिरथो यज्वा धर्मपरो वशी ।
महर्षिकल्पो राजर्षिः त्रिषु लोकेषु विश्रुतः ॥१-६-२॥

बलवान् निहत अमित्रो मित्रवान् विजित इन्द्रियः ।
धनैः च संचयैः च अन्यैः शक्र वैश्रवण उपमः ॥१-६-३॥

यथा मनुर् महातेजा लोकस्य परिरक्षिता ।
तथा दशरथो राजा लोकस्य परिरक्षिता ॥१-६-४॥

तेन सत्याभिसंधेन त्रिवर्गम् अनुष्टिता ।
पालिता सा पुरी श्रेष्टा इन्द्रेण इव अमरावती ॥१-६-५॥

तस्मिन् पुरवरे हृष्टा धर्मात्मनो बहुश्रुताः ।
नराः तुष्ठाः धनैः स्वैः स्वैः अलुब्धाः सत्यवादिनः ॥१-६-६॥

न अल्प संनिचयः कश्चिद् आसीत् तस्मिन् पुरोत्तमे ।
कुटुंबी यो हि असिद्धर्थः अगवा अश्व धन धान्यवान् ॥१-६-७॥

कामी वा न कदर्यो वा नृशंसः पुरुषः क्वचित् ।
द्रष्टुम् शक्यम् अयोध्यायाम् न अविद्वान् न च नास्तिकः ॥१-६-८॥

सर्वे नराः च नार्यः च धर्मशीलाः सु संयताः ।
मुदिताः शील वृत्ताभ्याम् महर्षय इव अमलाः ॥१-६-९॥

न अकुण्डली न अमुकुटी न अस्रग्वी न अल्पभोगवान् ।
न अमृष्टो न अलिप्ताङ्गो न असुगन्धः च विद्यते ॥१-६-१०॥

न अमृष्ट भोजी न अदाता न अपि अनङ्दनिष्कधृक् ।
न अहस्ताभरणो वा अपि दृश्यते न अपि अनात्मवान् ॥१-६-११॥

न अनाहित अग्नीः न अयज्वा न क्षुद्रो वा न तस्करः ।
कश्चित् असीत् अयोध्यायाम् न च आवृत्तो न संकरः ॥१-६-१२॥

स्व कर्म निरता नित्यम् ब्राह्मणा विजितेन्द्रियाः ।
दान अध्यन शीलाः च संयताः च प्रतिग्रहे ॥१-६-१३॥

नास्तिको न अनृती वा अपि न कश्चित् अबहुश्रुतः ।
न असूयको न च अशक्तो न अविद्वान् विद्यते क्वचित् ॥१-६-१४॥

न अषडंग वित् न अस्ति न अव्रतो न असहस्रदः ।
न दीनः क्षिप्त चित्तओ वा व्यथितो वा अपि कश्चन ॥१-६-१५॥

कश्चिन् नरो वा नारी वा न अश्रीमान् न अपि अरूपवान् ।
द्रष्टुम् शक्यम् अयोध्यायाम् न अपि राजन्य अभक्तिमान् ॥१-६-१६॥

वर्णेषु अग्र्य चतुर्थेषु देवता अतिथि पूजकाः ।
कृतज्ञाः च वदान्यः च शूरा विक्रम संयुताः ॥१-६-१७॥

दीर्घ आयुषो नराः सर्वे धर्मम् सत्यम् च संश्रिताः ।
सहिताः पुत्र पौत्रैः च नित्यम् स्त्रीभिः पुरोत्तमे ॥१-६-१८॥

क्षत्रम् ब्रह्ममुखम् च आसीत् वैश्याः क्षत्रम् अनुव्रताः ।
शूद्राः स्व धर्म निरताः त्रीन् वर्णान् उपचारिणः ॥१-६-१९॥

सा तेन इक्ष्वाकु नाथेन पुरी सु परिरक्षिता ।
यथा पुरस्तात् मनुना मानवेन्द्रेण धीमता ॥१-६-२०॥

योधानाम् अग्नि कल्पानाम् पेशलानाम् अमर्षिणाम् ।
संपूर्णा कृत विद्यानाम् गुहा केसरिणाम् इव ॥१-६-२१॥

कांभोज विषये जातैः बाह्लिकैः च हय उत्तमैः ।
वनायुजैः नदीजैः च पूर्णा हरिहय उत्तमैः ॥१-६-२२॥

विंध्य पर्वतजैः मत्तैः पूर्णा हैमवतैः अपि ।
मदान्वितैः अतिबलैः मातङ्गैः पर्वतोउपमैः ॥१-६-२३॥

इरावत कुलीनैः च महापद्म कुलैः तथा ।
अंजनादपि निष्क्रान्तैः वामनादपि च द्विपैः ॥१-६-२४॥

भद्रैः मन्द्रैः मृगैः च एव भद्र मन्द्र मृगैः थथा ।
भद्र मन्द्रैः भद्र मृगैः मृग मन्द्रैः च सा पुरी ॥१-६-२५॥
नित्य मत्तैः सदा पूर्णा नागैः अचल सन्निभैः ।

सा योजने च द्वे भूयः सत्यनामा प्रकाशते ।
यस्याम् दशरथो राजा वसन् जगत् अपालयत् ॥१-६-२६॥

ताम् पुरीम् स महातेजा राजा दशरथो महान् ।
शशास शमित अमित्रो नक्षत्राणीव चन्द्रमाः ॥१-६-२७॥

ताम् सत्य नामाम् दृढ तोरण अर्गलाम्गृहैः विचित्रैः उपशोभिताम् शिवाम् ।
पुरीम् अयोध्याम् नृ सहस्र संकुलाम्शशास वै शक्र समो महीपतिः ॥१-६-२८॥

तस्य अमात्या गुणैर् आसन् इक्ष्ह्वकोस्तु महात्मनः ।
मंत्रज्ञाः च इङ्गितज्ञाः च नित्यम् प्रिय हिते रताः ॥१-७-१॥

अष्टौ बभूवुः वीरस्य तस्य अमात्या यशस्विनः ।
शुचयः च अनुरक्ताः च राजकृत्येषु नित्यशः ॥१-७-२॥

धृष्टिर् जयन्तो विजयो सुराष्ट्रो राष्ट्र वर्धनः ।
अकोपो धर्मपालः च सुमंत्रः च अष्टमो अर्थवित् ॥१-७-३॥

ऋत्विजौ द्वौ अभिमतौ तस्याः ताम् ऋषि सत्तमौ ।
वशिष्ठो वामदेवः च मंत्रिणः च तथा अपरे ॥१-७-४॥

सुयज्ञो अपि अथ जाबालिः काशय्पो अपि अथ गौतमः ।
मार्कण्डेयः तु दीर्घायुः तथा कात्यायनो द्विजः ॥१-७-५॥

एतैः ब्रह्मर्षिभिर् नित्यम् ऋत्विजः तस्य पौर्वकाः ।
विद्या विनीता ह्रीमंतः कुशला नियतेन्द्रियाः ॥१-७-६॥

श्रीमन्तः च महात्मनः शास्त्रज्ञा धृढ विक्रमाः ।
कीर्तिमन्तः प्रणिहिता यथा वचन कारिणः ॥१-७-७॥

तेजः क्षमा यशः प्राप्ताः स्मित पूर्व अभिभाषिणः ।
क्रोधात् काम अर्थ हेतोर् वा न ब्रूयुर् अनृतम् वचः ॥१-७-८॥

तेषाम् अविदितम् किंचत् श्वेषु नास्ति परेषु वा ।
क्रियमाणम् कृतम् वा अपि चारेण अपि चिकीर्षितम् ॥१-७-९॥

कुशला व्य्वहारेषु सौहृदेषु परीक्षिताः ।
प्राप्त कालम् यथा दण्डम् धारयेयुः सुतेषु अपि ॥१-७-१०॥

कोश संग्रहणे युक्ता बलस्य च परिग्रहे ।
अहितम् च अपि पुरुषम् न हिंस्युर् अविदूषकम् ॥१-७-११॥

वीराः च नियतोत्साहा राज शास्त्रम् अनुष्ठिताः ।
शुचीनाम् रक्षितारः च नित्यम् विषय वासिनाम् ॥१-७-१२॥

ब्रह्म क्षत्रम् अहिंसन्तः ते कोशम् समपूरयन् ।
सुतीक्ष्ण दण्डाः संप्रेक्ष्य पुरुषस्य बलाबलम् ॥१-७-१३॥

शुचीनाम् एक बुद्धीनाम् सर्वेषाम् संप्रजानताम् ।
न आसीत् पुरे वा राष्ट्रे वा मृषा वादी नरः क्वचित् ॥१-७-१४॥

कश्चिन् न दुष्टः तत्र आसीत् पर दार रतिर् नरः ।
प्रशांतम् सर्वम् एव असीत् राष्ट्रम् पुरवरम् च तत् ॥१-७-१५॥

सु वासस सु वेषाः च ते च सर्वे शुचिव्रताः ।
हितार्थः च नरेन्द्रस्य जाग्रतो नय चक्षुषा ॥१-७-१६॥

गुरोर् गुण गृहीताः च प्रख्याताः च पराक्रमे ।
विदेशेषु अपि विज्ञाता सर्वतो बुद्धि निश्चयाः ॥१-७-१७॥

अभितो गुणवन्तः च न च आसन् गुण वर्जिताः ।
सन्धि विग्रह तत्वज्ञाः प्रकृत्या संपदान्विताः ॥१-७-१८॥

मंत्र संवरणे शक्ताः शक्ताः सूक्ष्मासु बुद्धिषु ।
नीति शास्त्र विशेषज्ञाः सततम् प्रिय वादिनः ॥१-७-१९॥

ईदृशैः तैः अमात्यैः च राजा दशरथोऽनघः ।
उपपन्नो गुणोपेतैः अन्वशासद् वसुंधराम् ॥१-७-२०॥

अवेक्षमाणः चारेण प्रजा धर्मेण रक्षयन् ।
प्रजानाम् पालनम् कुर्वन् अधर्मम् परिवर्जयन् ॥१-७-२१॥

विश्रुतः त्रिषु लोकेषु वदान्यः सत्य संगरः ।
स तत्र पुरुषव्याघ्रः शशास पृथ्वीम् इमाम् ॥१-७-२२॥

न अध्यगच्छत् विशिष्टम् वा तुल्यम् वा शत्रुम् आत्मनः ।
मित्रवान् नत सामन्तः प्रताप हत कण्टकः ।
स शशास जगत् राजा दिवि देव पतिर् यथा ॥१-७-२३॥

तैः मंत्रिभिः मंत्र हितेः निविष्टैःवृतोऽनुरक्तैः कुशलैः समर्थैः ।
स पार्थिवो दीप्तिम् अवाप युक्तःतेजोमयैः गोभिः इव उदितः अर्कः ॥१-७-२४॥

तस्य च एवम् प्रभावस्य धर्मज्ञस्य महात्मनः ।
सुतार्थम् तप्य मानस्य न असीत् वंशकरः सुतः ॥१-८-१॥

चिन्तयानस्य तस्य एवम् बुद्धिः आसीन् महात्मनः ।
सुतार्थम् वाजिमेधेन किम् अर्थम् न यजामि अहम् ॥१-८-२॥

स निश्चिताम् मतिम् कृत्वा यष्टव्यम् इति बुद्धिमान् ।
मंत्रिभिः सह धर्मात्मा सर्वैः अपि कृत आत्मभिः ॥१-८-३॥

ततोऽब्रवीत् महातेजाः सुमंत्रम् मंत्रि सत्तमम् ।
शीघ्रम् आनय मे सर्वान् गुरून् तान् स पुरोहितान् ॥१-८-४॥

ततः सुमंत्रः त्वरितम् गत्वा त्वरित विक्रमः ।
सम् आनयत् स तान् सर्वान् समस्तान् वेद पारगान् ॥१-८-५॥

सुयज्ञम् वामदेवम् च जाबालिम् अथ काश्यपम् ।
पुरोहितम् वशिष्ठम् च ये च अपि अन्ये द्विजोत्तमाः ॥१-८-६॥

तान् पूजयित्वा धर्मात्मा राजा दशरथः तदा ।
इदम् धर्म अर्थ सहितम् श्लक्ष्णम् वचनम् अब्रवीत् ॥१-८-७॥

मम लालस्य मानस्य सुतार्थम् नास्ति वै सुखम् ।
तदर्थम् हयमेधेन यक्ष्ह्यामि इति मतिर् मम ॥१-८-८॥

तत् अहम् यष्टुम् इच्छमि शास्त्र दृष्टेन कर्मणा ।
कथम् प्राप्स्यामि अहम् कामम् बुद्धिः अत्र विचिन्त्यताम् ॥१-८-९॥

ततः साधु इति तद्वाक्यम् ब्राह्मणाः प्रत्यपूजयन् ।
वशिष्ठ प्रमुखाः सर्वे पार्थिवस्य मुखेरितम् ॥१-८-१०॥

ऊचुः च परम प्रीताः सर्वे दशरथम् वचः ।
संभाराः संभ्रियंताम् ते तुरगः च विमुच्यताम् ॥१-८-११॥

सरय्वाः च उत्तरे तीरे यज्ञ भूमिर् विधीयताम् ।
सर्वथा प्राप्स्यसे पुत्रान् अभिप्रेतान् च पार्थिव ॥१-८-१२॥

यस्य ते धर्मिकी बुद्धिः इयम् पुत्रार्थम् आगता ।
ततः तुष्टोऽभवत् राजा श्रुत्वा तद् द्विज भाषितम् ॥१-८-१३॥

अमात्यान् अब्रवीत् राजा हर्ष पर्याकुल लोचन ।
संभाराः संभ्रियंताम् मे गुरूणाम् वचनात् इह ॥१-८-१४॥

समर्थ अधिष्ठितः च अश्वः सः उपाध्यायो विमुच्यताम् ।
सरय्वाः च उत्तरे तीरे यज्ञ भूमिर् विधीयताम् ॥१-८-१५॥

शान्तयः च अपि वर्धन्ताम् यथा कल्पम् यथा विधि ।
शक्यः प्राप्तुम् अयम् यज्ञः सर्वेण अपि महीक्षिता ॥१-८-१६॥

न अपराथो भवेत् कष्टो यदि अस्मिन् क्रतु सत्तमे ।
च्छिद्रम् हि मृगयन्ते स्म विद्वांसो ब्रह्म राक्षसाः ॥१-८-१७॥

विधि हीनस्य यज्ञस्य सद्यः कर्ता विनश्यति ।
तद्यथा विधि पूर्वम् मे क्रतुरेष समाप्यते ॥१-८-१८॥

तथा विधानम् क्रियताम् समर्थाः साधनेषु इति ।
तथा इति च अब्रुवन् सर्वे मंत्रिणः प्रतिपूजिता ॥१-८-१९॥

पार्थिवेन्द्रस्य तद् वाक्यम् यथा पूर्वम् निशम्य ते ।
तथा द्विजाः ते धर्मज्ञा वर्थयतो नृपोत्तमम् ॥१-८-२०॥

अनुज्ञाताः ततः सर्वे पुनर् जग्मुर् यथा आगतम् ।
विसर्जयित्वा तान् विप्रान् सचिवान् इदम् अब्रवीत् ॥१-८-२१॥

ऋत्विग्भिः उपसंदिष्टो यथावत् क्रतुर् आप्यताम् ।
इति उक्त्वा नृप शार्दूलः सचिवान् समुपस्थितान् ॥१-८-२२॥

विसर्जयित्वा स्वम् वेश्म प्रविवेश महामतिः ।
ततः स गत्वा ताः पत्नीर् नरेन्द्रो हृदयंगमाः ॥१-८-२३॥

उवाच दीक्षाम् विशत यक्षेऽहम् सुत कारणात् ।
तासाम् तेन अति कान्तेन वचनेन सुवर्चसाम् ।
मुख पद्मान् अशोभन्त पद्मानीव हिमात्यये ॥१-८-२४॥


एतत् श्रुत्वा रहः सूतो राजानम् इदम् अब्रवीत् ।
श्रूयताम् तत् पुरा वृत्तम् पुराणे च मया श्रुतम् ॥१-९-१॥

ऋत्विग्भिः उपदिष्टोऽयम् पुरा वृत्तो मया श्रुतः ।
सनत्कुमारो भगवान् पूर्वम् कथितवान् कथाम् ॥१-९-२॥

ऋषीणाम् सन्निधौ राजन् तव पुत्राअगमम् प्रति ।
काश्यपस्य च पुत्रोऽस्ति विभाण्डक इति श्रुतः ॥१-९-३॥

ऋष्यशृङ्ग इति ख्यातः तस्य पुत्रो भविष्यति ।
स वने नित्य संवृद्धो मुनिर् वनचरः सदा ॥१-९-४॥

न अन्यम् जानाति विप्रेन्द्रो नित्यम् पित्र अनुवर्तनात् ।
द्वैविध्यम् ब्रह्मचर्यस्य भविष्यति महात्मनः ॥१-९-५॥

लोकेषु प्रथितम् राजन् विप्रैः च कथितम् सदा ।
तस्य एवम् वर्तमानस्य कालः समभिवर्तत ॥१-९-६॥

अग्निम् शुश्रूषमाणस्य पितरम् च यशस्विनम् ।
एतस्मिन् एव काले तु रोमपादः प्रतापवान् ॥१-९-७॥

आङ्गेषु प्रथितो राजा भविष्यति महाबलः ।
तस्य व्यतिक्रमात् राज्ञो भविष्यति सुदारुणा ॥१-९-८॥

अनावृष्टिः सुघोरा वै सर्वलोक भयाअवहा ।
अनावृष्ट्याम् तु वृत्तायाम् राजा दुःख समन्वितः ॥१-९-९॥

ब्राह्मणान् श्रुत संवृद्धान् च समानीय प्रवक्ष्यति ।
भवन्तः श्रुत कर्माणो लोक चारित्र वेदिनः ॥१-९-१०॥

समादिशन्तु नियमम् प्रायश्चित्तम् यथा भवेत् ।
इति उक्ताः ते ततो राज्ञा सर्वे ब्राह्मण सत्तमाः ॥१-९-११॥

वक्ष्यन्ति ते महीपालम् ब्राह्मणा वेद पारगाः ।
विभाण्डक सुतम् राजन् सर्व उपायैः इह आनय ॥१-९-१२॥

आनाय्य तु महीपाल ऋश्यशृङ्गम् सुसत्कृतम् ।
विभाण्डक सुतम् राजन् ब्राह्मणम् वेद पारगम् ।
प्रयच्छ कन्याम् शान्ताम् वै विधिना सुसमाहितः॥१-९-१३॥

तेषाम् तु वचनम् श्रुत्वा राजा चिन्ताम् प्रपत्स्यते ।
केन उपायेन वै शक्यम् इह आनेतुम् स वीर्यवान् ॥१-९-१४॥

ततो राजा विनिश्चित्य सह मंत्रिभिः आत्मवान् ।
पुरोहितम् अमात्याम् च प्रेषयिष्यति सत्कृतान् ॥१-९-१५॥

ते तु राज्ञो वचः श्रुत्वा व्यथिता विनत आननाः ।
न गच्छेम ऋषेः भीता अनुनेष्यन्ति तम् नृपम् ॥१-९-१६॥

वक्ष्ष्यन्ति चिंतयित्वा ते तस्य उपायाम् च तान् क्षमान् ।
आनेष्यामो वयम् विप्रम् न च दोषो भविष्यति ॥१-९-१७॥

एवम् अङ्गाधिपेन एव गणिकाभिः ऋषेः सुतः ।
आनीतोऽवर्षयत् देव शान्ता च अस्मै प्रदीयते ॥१-९-१८॥

ऋष्यशृङ्गः तु जामाता पुत्रान् तव विधास्यति ।
सनत्कुमार कथितम् एतावत् व्याहृतम् मया ॥१-९-१९॥

अथ हृष्टो दशरथः सुमंत्रम् प्रत्यभाषत ।
यथा ऋष्यशृङ्गः तु आनीतो येन उपायेन स उच्चताम् ॥१-९-२०॥


सुमंत्रः चोदितो राज्ञा प्रोवाच इदम् वचः तदा ।
यथा ऋष्यशृङ्गः तु आनीतो येन उपायेन मंत्रिभिःतन्मे निगदितम् सर्वम् शृणु मे मंत्रिभिः सह ॥१-१०-१॥

रोमपादम् उवाच इदम् सह अमात्यः पुरोहितः ।
उपायो निरपायो अयम् अस्माभिः अभिचिन्तितः ॥१-१०-२॥

ऋष्यशृङ्गो वनचरः तपः स्वाध्याय संयुतः ।
अनभिज्ञः तु नारीणाम् विषयाणाम् सुखस्य च ॥१-१०-३॥

इन्द्रियार्थैः अभिमतैः नरचित्त प्रमाथिभि ।
पुरम् आनाययिष्यामः क्षिप्रम् च अध्यवसीयताम् ॥१-१०-४॥

गणिकाः तत्र गच्छन्तु रूपवत्यः स्वलंकृताः ।
प्रलोभ्य विविध उपायैः आनेष्यन्ति इह सत्कृताः ॥१-१०-५॥

श्रुत्वा तथा इति राजा च प्रत्युवाच पुरोहितम् ।
पुरोहितो मंत्रिणः च तथा चक्रुः च ते तथा ॥१-१०-६॥

वारमुख्याः तु तत् श्रुत्वा वनम् प्रविविशुः महत् ।
आश्रमस्य अविदूरे अस्मिन् यत्नम् कुर्वन्ति दर्शने ॥१-१०-७॥

ऋषेः पुत्रस्य धीरस्य नित्यम् आश्रम वासिनः ।
पितुः स नित्य संतुष्टो न अतिचक्राम च आश्रमात् ॥१-१०-८॥

न तेन जन्म प्रभृति दृष्ट पूर्वम् तपस्विना ।
स्त्री वा पुमान् वा यच्च अन्यत् सत्त्वम् नगर राष्ट्रजम् ॥१-१०-९॥

ततः कदाचित् तम् देशम् आजगाम यदृच्छया ।
विभाण्डक सुतः तत्र ताः च अपश्यत् वरांगनाः ॥१-१०-१०॥

ताः चित्र वेषाः प्रमदा गायंत्यो मधुर स्वरम् ।
ऋषि पुत्रम् उपागम्य सर्वा वचनम् अब्रुवन् ॥१-१०-११॥

कः त्वम् किम् वर्तसे ब्रह्मन् ज्ञातुम् इच्छामहे वयम् ।
एकः त्वम् विजने दूरे वने चरसि शंस नः ॥१-१०-१२॥

अदृष्ट रूपाः ताः तेन काम्य रूपा वने स्त्रियः ।
हार्दात् तस्य मतिः जाता अख्यातुम् पितरम् स्वकम् ॥१-१०-१३॥

पिता विभाण्डको अस्माकम् तस्य अहम् सुत औरसः ।
ऋष्यशृङ्ग इति ख्यातम् नाम कर्म च मे भुवि ॥१-१०-१४॥

इह आश्रम पदोऽस्माकम् समीपे शुभ दर्शनाः ।
करिष्ये वोऽत्र पूजाम् वै सर्वेषाम् विधि पूर्वकम् ॥१-१०-१५॥

ऋषि पुत्र वचः श्रुत्वा सर्वासाम् मतिरास वै ।
तत् आश्रम पदम् द्रष्टुम् जग्मुः सर्वाः ततो अंगनः ॥१-१०-१६॥

गतानाम् तु ततः पूजाम् ऋषि पुत्रः चकार ह ।
इदम् अर्घ्यम् इदम् पाद्यम् इदम् मूलम् फलम् च नः ॥१-१०-१७॥

प्रतिगृह्य तु ताम् पूजाम् सर्वा एव समुत्सुकाः ।
ऋषेर् भीताः च शीघ्रम् तु गमनाय मतिम् दधुः ॥१-१०-१८॥

अस्माकम् अपि मुख्यानि फलानि इमानि हे द्विज ।
गृहाण विप्र भद्रम् ते भक्षयस्व च मा अचिरम् ॥१-१०-१९॥

ततः ताः तम् समालिंग्य सर्वा हर्ष समन्विताः ।
मोदकान् प्रददुः तस्मै भक्ष्याम् च विविधान् शुभान् ॥१-१०-२०॥

तानि च आस्वाद्य तेजस्वी फलानि इति स्म मन्यते ।
अनास्वादित पूर्वाणि वने नित्य निवासिनाम् ॥१-१०-२१॥

आपृच्छ्य च तदा विप्रम् व्रत चर्याम् निवेद्य च ।
गच्छन्ति स्म अपदेशात् ता भीताः तस्य पितुः स्त्रियः ॥१-१०-२२॥

गतासु तासु सर्वासु काश्यपस्य आत्मजो द्विजः ।
अस्वस्थ हृदयः च आसीत् दुःखात् च परिवर्तते ॥१-१०-२३॥

ततोऽपरे द्युः तम् देशम् आजगाम स वीर्यवान् ।
विभाण्डक सुतः श्रीमान् मनसा विचिन्तयन् मुहुः ॥१-१०-२४॥

मनोज्ञा यत्र ता दृष्टा वारमुख्याः स्वलंकृताः ।
दृष्ट्वा एव च ततो विप्रम् आयान्तम् हृष्ट मानसाः ॥१-१०-२५॥

उपसृत्य ततः सर्वाः ताः तम् ऊचुर् इदम् वचः ।
एहि आश्रम पदम् सौम्य अस्माकम् इति च अब्रुवन् ॥१-१०-२६॥

चित्राणि अत्र बहूनि स्युः मूलानि च फलनि च ।
तत्र अपि एष विशेषेण विधिः हि भविता ध्रुवम् ॥१-१०-२७॥

श्रुत्वा तु वचनम् तासाम् सर्वासाम् हृदयम् गमम् ।
गमनाय मतिम् चक्रे तम् च निन्युः तथा स्त्रियः ॥१-१०-२८॥

तत्र च आनीयमाने तु विप्रे तस्मिन् महात्मनि ।
ववर्ष सहसा देवो जगत् प्रह्लादयन् तदा ॥१-१०-२९॥

वर्षेण एव आगतम् विप्रम् तापसम् स नराधिपः ।
प्रति उद्गम्य मुनिम् प्रह्वः शिरसा च महीम् गतः ॥१-१०-३०॥

अर्घ्यम् च प्रददौ तस्मै न्यायतः सुसमाहितः ।
वव्रे प्रसादम् विप्रेइन्द्रात् मा विप्रम् मन्युः आविशेत् ॥१-१०-३१॥

अन्तःपुरम् प्रवेश्य अस्मै कन्याम् दत्त्वा यथाविधि ।
शांताम् शान्तेन मनसा राजा हर्षम् अवाप सः ॥१-१०-३२॥

एवम् स न्यवसत् तत्र सर्व कामैः सुपूजितः ।
ऋष्यश्ङ्गो महातेजा शन्ताया सह भार्यया ॥१-१०-३३॥


भूय एव हि राजेन्द्र शृणु मे वचनम् हितम् ।
यथा स देवप्रवरः कथयामास बुद्धिमान् ॥१-११-१॥

इक्ष्वाकूणाम् कुले जातो भविष्यति सुधार्मिकः ।
नाम्ना दशरथो राजा श्रीमान् सत्य प्रतिश्रवः ॥१-११-२॥

अङ्ग राजेन सख्यम् च तस्य राज्ञो भविष्यति ।
कन्या च अस्य महाभागा शांता नाम भविष्यति ॥१-११-३॥

पुत्रस्तुः अङ्गस्य राज्ञः तु रोमपाद इति श्रुतः ।
तम् स राजा दशरथो गमिष्यति महायशाः ॥१-११-४॥

अनपत्योऽस्मि धर्मात्मन् शांता भर्ता मम क्रतुम् ।
आहरेत त्वया आज्ञप्तः संतानार्थम् कुलस्य च ॥१-११-५॥

श्रुत्वा राज्ञोऽथ तत् वाक्यम् मनसा स विचिंत्य च ।
प्रदास्यते पुत्रवन्तम् शांता भर्तारम् आत्मवान् ॥१-११-६॥

प्रतिगृह्यम् च तम् विप्रम् स राजा विगत ज्वरः ।
आहरिष्यति तम् यज्ञम् प्रहृष्टेन अंतरात्मना ॥१-११-७॥

तम् च राजा दशरथो यशस् कामः कृतांलिः ।
ऋष्यशृङ्गम् द्विज श्रेष्ठम् वरयिष्यति धर्मवित् ॥१-११-८॥

यज्ञार्थम् प्रसवार्थम् च स्वर्गार्थम् च नरेश्वरः ।
लभते च स तम् कामम् द्विज मुख्यात् विशांपतिः ॥१-११-९॥

पुत्राः च अस्य भविष्यन्ति चत्वारो अमित विक्रमाः ।
वंश प्रतिष्ठानकराः सर्व भूतेषु विश्रुताः ॥१-११-१०॥

एवम् स देव प्रवरः पूर्वम् कथितवान् कथाम् ।
सनत्कुमारो भगवान् पुरा देवयुगे प्रभुः ॥१-११-११॥

स त्वम् पुरुष शार्दूल समानय सुसत्कृतम् ।
स्वयम् एव महाराज गत्वा स बल वाहनः ॥१-११-१२॥

सुमंत्रस्य वचः श्रुत्वा हृष्टो दशरथोऽभवत् ।
अनुमान्य वसिष्ठम् च सूतवाक्यम् निशाम्य च ॥१-११-१३॥

स अन्तःपुरः सह अमात्यः प्रययौ यत्र स द्विजः ।
वनानि सरितः च एव व्यतिक्रम्य शनैः शनैः ॥१-११-१४॥

अभिचक्राम तम् देशम् यत्र वै मुनिपुंगवः ।
आसाद्य तम् द्विज श्रेष्ठम् रोमपाद समीपगम् ॥१-११-१५॥

ऋषिपुत्रम् ददर्श अथो दीप्यमानम् इव अनलम् ।
ततो राजा यथा योग्यम् पूजाम् चक्रे विशेषतः ॥१-११-१६॥

सखित्वात् तस्य वै राज्ञः प्रहृष्टेन अंतरात्मना ।
रोमपादेन च आख्यातम् ऋषिपुत्राय धीमते ॥१-११-१७॥

सख्यम् संबन्धकम् चैव तदा तम् प्रत्यपूजयत् ।
एवम् सुसत्कृतः तेन सहोषित्वा नरर्षभः ॥१-११-१८॥

सप्ताष्ट दिवसान् राजा राजानम् इदम् अब्रवीत् ।
शांता तव सुता राजन् सह भर्त्रा विशाम् पते ॥१-११-१९॥

मदीयम् नगरम् यातु कार्यम् हि महदुद्यतम् ।
तथा इति राजा संश्रुत्य गमनम् तस्य धीमतः ॥१-११-२०॥

उवाच वचनम् विप्रम् गच्छ त्वम् सह भार्यया ।
ऋषिपुत्रः प्रतिश्रुत्य तथा इति आहः नृपम् तदा ॥१-११-२१॥

स नृपेण अभ्यनुज्ञातः प्रययौ सह भार्यया ।
ताव अन्योन्य अंजलिम् कृत्वा स्नेहात् संश्लिष्य च उरसा ॥१-११-२२॥

ननंदतुः दशरथो रोमपादः च वीर्यवान् ।
ततः सुहृदम् आपृच्छ्य प्रस्थितो रघुनन्दनः ॥१-११-२३॥

पौरेषु प्रेषयामास दूतान् वै शीघ्र गामिनः ।
क्रियताम् नगरम् सर्वम् क्षिप्रम् एव स्वलंकृतम् ॥१-११-२४॥

धूपितम् सिक्त सम्मृष्टम् पताकाभिः अलंकृतम् ।
ततः प्रहृष्टाः पौराः ते श्रुत्वा राजानम् आगतम् ॥१-११-२५॥

तथा चक्रुः च तत् सर्वम् राज्ञा यत् प्रेषितम् तदा ।
ततः स्वलंकृतम् राजा नगरम् प्रविवेश ह ॥१-११-२६॥

शङ्ख दुन्दुभि निह्रार्दैः पुरस्कृत्वा द्विजर्षभम् ।
ततः प्रमुदिताः सर्वे दृष्ट्वा तम् नागरा द्विजम् ॥१-११-२७॥

प्रवेश्यमानम् सत्कृत्य नरेन्द्रेण इन्द्र कर्मणा ।
यथा दिवि सुरेन्द्रेण सहस्राक्षेण काश्यपम् ॥१-११-२८॥

अन्तःपुरम् प्रवेश्य एनम् पूजाम् कृत्वा च शास्त्रतः ।
कृतकृत्यम् तदा आत्मानम् मेने तस्य उपवाहनात् ॥१-११-२९॥

अन्तःपुराणि सर्वाणि शांताम् दृष्ट्वा तथा आगताम् ।
सह भर्त्रा विशालाक्षीम् प्रीत्या आनंदम् उपागमन् ॥१-११-३०॥

पूज्यमाना तु ताभिः सा राज्ञा च एव विशेषतः ।
उवास तत्र सुखिता कन्चित् कालम् सह द्विजा ॥१-११-३१॥


ततः काले बहु तिथे कस्मिन् चित् सुमनोहरे ।
वसन्ते समनुप्राप्ते राज्ञो यष्टुम् मनोऽभवत् ॥१-१२-१॥

ततः प्रणम्य शिरसा तम् विप्रम् देव वर्णिनम् ।
यज्ञाय वरयामास संतानार्थम् कुलस्य च ॥१-१२-२॥

तथेइति च स राजानम् उवाच वसुधाधिपम् ।
संभाराः संभ्रियन्ताम् ते तुरगश्च विमुच्यताम् ॥१-१२-३॥

सरव्याः च उत्तरे तीरे यज्ञ भूमिः विधीयताम् ।
ततो अब्रवीत् नृपः वाक्यम् ब्राह्मणान् वेद पारगान् ॥१-१२-४॥

सुमंत्र आवाहय क्ष्षिप्रम् ऋत्विजो ब्रह्म वादिनः ।
सुयज्ञम् वामदेवम् च जाबालिम् अथ काश्यपम् ॥१-१२-५॥

पुरोहितम् वसिष्ठम् च ये च अन्ये द्विज सत्तमाः ।
ततः सुमंत्रः त्वरितम् गत्वा त्वरित विक्रमः ॥१-१२-६॥

समानयत् स तान् सर्वान् समस्तान् वेद पारगान् ।
तान् पूजयित्वा धर्मात्मा राजा दशरथः तदा ॥१-१२-७॥

धर्मार्थ सहितम् युक्तम् श्लक्ष्णम् वचनम् अब्रवीत् ।
मम तातप्य मानस्य पुत्रार्थम् नास्ति वै सुखम् ॥१-१२-८॥

पुत्रार्थम् हयमेधेन यक्षयामि इति मतिर्मम ।
तदहम् यष्टुम् इच्छामि हयमेधेन कर्मणा ॥१-१२-९॥

ऋषिपुत्र प्रभावेण कामान् प्राप्स्यामि च अपि अहम् ।
ततः साधु इति तद् वाक्यम् ब्राह्मणाः प्रत्यपूजयन् ॥१-१२-१०॥

वसिष्ठ प्रमुखाः सर्वे पार्थिवस्य मुखात् च्युतम् ।
ऋष्यशृङ्ग पुरोगाः च प्रति ऊचुः नृपतिम् तदा ॥१-१२-११॥

संभाराः संभ्रियम्ताम् ते तुरगः च विमुच्यताम् ।
सरव्याः च उत्तरे तीरे यज्ञ भूमिः विधीयताम् ॥१-१२-१२॥

सर्वथा प्राप्यसे पुत्राम् चतुरो अमित विक्रमान् ।
यस्य ते धर्मिकी बुद्धिः इयम् पुत्रार्थम् आगता ॥१-१२-१३॥

ततः प्रीतोऽभवत् राजा श्रुत्वा तु द्विज भाषितम् ।
अमात्यान् अब्रवीत् राजा हर्षेण इदम् शुभ अक्षरम् ॥१-१२-१४॥

गुरूणाम् वचनात् शीघ्रम् संभाराः संभ्रियन्तु मे ।
समर्थ अधिष्टितः च अश्वः सः उपाध्यायो विमुच्यताम् ॥१-१२-१५॥

सरयव्याः च उत्तरे तीरे यज्ञ भूमिः विधीयताम् ।
शांतयः च अभिवर्थन्ताम् यथा कल्पम् यथा विधि ॥१-१२-१६॥

शक्यः कर्तुम् अयम् यज्ञः सर्वेण अपि महीक्षिता ।
न अपराथो भवेत् कष्टो यद्य अस्मिन् क्रतु सत्तमे ॥१-१२-१७॥

छिद्रम् हि मृगयन्त एते विद्वान्सो ब्रह्म राक्षसाः ।
विधिहीनस्य यज्ञस्य सद्यः कर्ता विनश्यति ॥१-१२-१८॥

तद् यथा विधि पूर्वम् क्रतुः एष समाप्यते ।
तथा विधानम् क्रियताम् समर्थाः करणेषु इह ॥१-१२-१९॥

तथा इति च ततः सर्वे मंत्रिणः प्रत्यपूजयन् ।
पार्थिव इन्द्रस्य तत् वाक्यम् यथा आज्ञप्तम् अकुर्वत ॥१-१२-२०॥

ततो द्विजाः ते धर्मज्ञम् अस्तुवन् पार्थिवर्षभम् ।
अनुज्ञाताः ततः सर्वे पुनः जग्मुः यथा आगतम् ॥१-१२-२१॥

गतेषु तेषु विप्रेषु मंत्रिणः तान् नराधिपः ।
विसर्जयित्वा स्वम् वेश्म प्रविवेश महामतिः ॥१-१२-२२॥


पुनः प्राप्ते वसन्ते तु पूर्णः संवत्सरोऽभवत् ।
प्रसवार्थम् गतो यष्टुम् हयमेधेन वीर्यवान् ॥१-१३-१॥

अभिवाद्य वसिष्ठम् च न्यायतः प्रतिपूज्य च ।
अब्रवीत् प्रश्रितम् वाक्यम् प्रसवार्थम् द्विजोत्तमम् ॥१-१३-२॥

यज्ञो मे क्रियताम् ब्रह्मन् यथोक्तम् मुनिपुङ्गव ।
यथा न विघ्नाः क्रियन्ते यज्ञांगेषु विधीयताम् ॥१-१३-३॥

भवान् स्निग्धः सुहृन् मह्यम् गुरुः च परमो महान् ।
वोढव्यो भवता च एव भारो यज्ञस्य च उद्यतः ॥१-१३-४॥

तथा इति च स राजानम् अब्रवीत् द्विजसत्तमः ।
करिष्ये सर्वम् एव एतत् भवता यत् समर्थितम् ॥१-१३-५॥

ततोऽब्रवीत् द्विजान् वृद्धान् यज्ञ कर्मसु निष्ठितान् ।
स्थापत्ये निष्ठिताम् च एव वृद्धान् परम धार्मिकान् ॥१-१३-६॥

कर्म अन्तिकान् शिल्पकारान् वर्धकीन् खनकान् अपि ।
गणकान् शिल्पिनः च एव तथा एव नट नर्तकान् ॥१-१३-७॥

तथा शुचीन् शास्त्र विदः पुरुषान् सु बहु श्रुतान् ।
यज्ञ कर्म समीहन्ताम् भवन्तो राज शासनात् ॥१-१३-८॥

इष्टका बहु साहस्री शीघ्रम् आनीयताम् इति ।
उपकार्याः क्रियन्ताम् च राज्ञो बहु गुणान्विताः ॥१-१३-९॥

ब्राह्मण आवसथाः चैव कर्तव्याः शतशः शुभाः ।
भक्ष्य अन्न पानैः बहुभिः समुपेताः सुनिष्ठिताः ॥१-१३-१०॥

तथा पौर जनस्य अपि कर्तव्याः च सुविस्तराः ।
आगतानाम् सुदूरात् च पार्थिवानाम् पृथक् पृथक् ॥१-१३-११॥

वाजिवारण शलाः च तथा शय्या गृहाणि च ।
भटानाम् महदावासम् वैदेशिक निवासिनाम् ॥१-१३-१२॥

आवासा बहु भक्ष्या वै सर्व कामैः उपस्थिताः ।
तथा पौरजन्स्य अपि जनस्य बहु शोभनम् ॥१-१३-१३॥

दातव्यम् अन्नम् विधिवत् सत्कृत्य न तु लीलया ।
सर्वे वर्णा यथा पूजाम् प्राप्नुवन्ति सुसत्कृताः ॥१-१३-१४॥

न च अवज्ञा प्रयोक्तव्या काम क्रोध वशात् अपि ।
यज्ञ कर्मसु ये व्यग्राः पुरुषाः शिल्पिनः तथा ॥१-१३-१५॥

तेषाम् अपि विशेषेण पूजा कार्या यथा क्रमम् ।
ये स्युः संपूजिता सर्वे वसुभिः भोजनेन च ॥१-१३-१६॥

यथा सर्वम् सुविहितम् न किंचित् परिहीयते ।
तथा भवन्तः कुर्वन्तु प्रीति युक्तेन चेतसा ॥१-१३-१७॥

ततः सर्वे समागम्य वसिष्ठम् इदम् अब्रुवन् ।
यथेष्टम् तत् सुविहितम् न किंचित् परिहीयते ॥१-१३-१८॥

यथोक्तम् तत् करिष्यामो न किंचित् परिहीयते ।
ततः सुमंत्रम् आहूय वसिष्ठो वाक्यम् अब्रवीत् ॥१-१३-१९॥

निमंत्रयस्व नृपतीन् पृथिव्याम् ये च धार्मिकाः ।
ब्राह्मणान् क्षत्रियान् वैश्यान् शूद्राम् च एव सहस्रशः ॥१-१३-२०॥

समानयस्व सत्कृत्य सर्व देशेषु मानवान् ।
मिथिलाधिपतिम् शूरम् जनकम् सत्य वादिनम् ॥१-१३-२१॥

तम् आनय महाभागम् स्वयम् एव सुसत्कृतम् ।
पूर्व संबन्धिनम् ज्ञात्वा ततः पूर्वम् ब्रवीमि ते ॥१-१३-२२॥

तथा काशी पतिम् स्निग्धम् सततम् प्रिय वादिनम् ।
सद् वृत्तम् देवसंकाशम् स्वयम् एव अनयस्व ह ॥१-१३-२३॥

तथा केकय राजानम् वृद्धम् परम धार्मिकम् ।
श्वशुरम् राज सिंहस्य सपुत्रम् त्वम् इह आनय ॥१-१३-२४॥

अङ्गेश्वरम् महेष्वासम् रोमपादम् सु सत्कृतम् ।
वयस्यम् राज सिंहस्य सपुत्रम् तम् इह आनय ॥१-१३-२५॥

तथा कोसल राजानम् भानुमंतम् सुसत्कृतम् ।
मगध अधिपतिम् शूरम् सर्व शास्त्र विशारदम् ॥१-१३-२६॥

प्राप्तिज्ञम् परमोदारम् सुसत्कृतम् पुरुषर्षभम् ।
राज्ञः शासनम् आदाय चोदयस्व नृपर्षभान् ।
प्राचीनान् सिन्धु सौवीरान् सौराष्ठ्रेयाम् च पार्थिवान् ॥१-१३-२७॥

दाक्षिणात्यान् नरेन्द्राम् च समस्तान् आनयस्व ह ।
सन्ति स्निग्धाः च ये च अन्ये राजानः पृथिवी तले ॥१-१३-२८॥

तान् आनय यथा क्षिप्रम् स अनुगान् सह बान्धवान् ।
एतान् दूतैः महाभागैः आनयस्व नृप आज्ञ्या ॥१-१३-२९॥

वसिष्ठ वाक्यम् तत् श्रुत्वा सुमंत्रः त्वरितः तदा ।
व्यादिशत् पुरुषान् तत्र राज्ञाम् आनयने शुभान् ॥१-१३-३०॥

स्वयम् एव हि धर्मात्मा प्रयातो मुनि शासनात् ।
सुमंत्रः त्वरितो भूत्वा समानेतुम् महामतिः ॥१-१३-३१॥

ते च कर्मान्तिकाः सर्वे वसिष्ठाय च महर्षये ।
सर्वम् निवेदयन्ति स्म यज्ञे यत् उपकल्पितम् ॥१-१३-३२॥

ततः प्रीतो द्विज श्रेष्ठः तान् सर्वान् मुनिर् अब्रवीत् ।
अवज्ञया न दातव्यम् कस्य चित् लीलया अपि वा ॥१-१३-३३॥

अवज्ञया कृतम् हन्यात् दातारम् न अत्र संशयः ।
ततः कैश्चित् अहो रात्रैः उपयाता महीक्षितः ॥१-१३-३४॥

बहूनि रत्नानि आदाय राज्ञो दशरथस्य ह ।
ततो वसिष्ठः सुप्रीतो राजानम् इदम् अब्रवीत् ॥१-१३-३५॥

उपयाता नर व्याघ्र राजानः तव शासनात् ।
मया अपि सत्कृताः सर्वे यथा अर्हम् राज सत्तम ॥१-१३-३६॥

यज्ञीयम् च कृतम् सर्वम् पुरुषैः सुसमाहितैः ।
निर्यातु च भवान् यष्टुम् यज्ञ आयतनम् अन्तिकात् ॥१-१३-३७॥

सर्वकामैः उपहृतैः उपेतम् वै समन्ततः ।
द्रष्टुम् अर्हसि राजेन्द्र मनसेव विनिर्मितम् ॥१-१३-३८॥

तथा वसिष्ठ वचनात् ऋष्यशृन्गस्य च उभयोः ।
दिवसे शुभ नक्षत्रे निर्यातो जगतीपतिः ॥१-१३-३९॥

ततो वसिष्ठ प्रमुखाः सर्व एव द्विजोत्तमाः ।
ऋष्यशृन्गम् पुरस्कृत्य यज्ञ कर्म आरभन् तदा ॥१-१३-४०॥

यज्ञ वाटम् गताः सर्वे यथा शास्त्रम् यथा विधि ।
श्रीमान् च सह पत्नीभी राजा दीक्षाम् उपाविशत् ॥१-१३-४१॥


अथ संवत्सरे पूर्णे तस्मिन् प्राप्ते तुरंगमे ।
सरय्वाः च उत्तरे तीरे राज्ञो यज्ञो अभ्यवर्तत ॥१-१४-१॥

ऋष्यशृंगम् पुरस्कृत्य कर्म चक्रुः द्विजर्षभाः ।
अश्वमेधे महायज्ञे राज्ञोऽस्य सुमहात्मनः ॥१-१४-२॥

कर्म कुर्वंति विधिवत् याजका वेदपारगाः ।
यथा विधि यथा न्यायं परिक्रामन्ति शास्त्रतः ॥१-१४-३॥

प्रवर्ग्यम् शास्त्रतः कृत्वा तथा एव उपसदम् द्विजाः ।
चक्रुः च विधिवत् सर्वम् अधिकम् कर्म शास्त्रतः ॥१-१४-४॥

अभिपूज्य तदा हृष्टाः सर्वे चक्रुः यथा विधि ।
प्रातः सवन पूर्वाणि कर्माणि मुनिपुंगवाः ॥१-१४-५॥

ऐन्द्रश्च विधिवत् दत्तो राजा च अभिषुतोऽनघः ।
मध्यंदिनम् च सवनम् प्रावर्तत यथा क्रमम् ॥१-१४-६॥

तृतीय सवनम् चैव राज्ञोऽस्य सुमहात्मनः ।
चक्रुः ते शाश्त्रतो दृष्ट्वा तथा ब्राह्मण पुंगवाः ॥१-१४-७॥

आह्वान् चक्रिरे तत्र शक्रादीन् विबुधोत्तमान् ।
ऋष्यशृङ्गाअदौ मन्त्रैः शिक्षाक्षर समन्वितौ ॥१-१४-८॥

गीतिभिः मधुरैः स्निग्धैः मन्त्र आह्वानैः यथार्हतः ।
होतारो ददुरावाह्य हविर्भागान् दिवौकसाम् ॥१-१४-९॥

न च अहुतं आभूत् तत्र स्खलितम् वा न किंचन ।
दृश्यते ब्रह्मवत् सर्वम् क्षेमयुक्तम् हि चक्रिरे ॥१-१४-१०॥

न तेषु अहस्सु श्रान्तो वा क्षुधितो वा न दृश्यते ।
न अविद्वान् ब्राह्मणः कश्चिन् न अशत अनुचरः तथा ॥१-१४-११॥

ब्राह्मणा भुंजते नित्यम् नाथवन्तः च भुंजते ।
तापसा भुंजते च अपि श्रमणाः चैव भुंजते ॥१-१४-१२॥

वृद्धाः च व्याधिताः च एव स्त्री बालाः तथा एव च ।
अनिशं भुंजमानानां न तृप्तिः उपलभ्यते ॥१-१४-१३॥

दीयताम् दीयताम् अन्नम् वासांसि विविधानि च ।
इति संचोदिताः तत्र तथा चक्रुः अनेकशः ॥१-१४-१४॥

अन्न कूटाः च दृश्यन्ते बहवः पर्वत उपमाः ।
दिवसे दिवसे तत्र सिद्धस्य विधिवत् तदा ॥१-१४-१५॥

नाना देशात् अनुप्राप्ताः पुरुषाः स्त्री गणाः तथा ।
अन्न पानैः सुविहिताः तस्मिन् यज्ञे महात्मनः ॥१-१४-१६॥

अन्नम् हि विधिवत् स्वादु प्रशन्सन्ति द्विजर्षभाः ।
अहो तृप्ताः स्म भद्रम् ते इति शुश्राव राघवः ॥१-१४-१७॥

स्वलंकृताः च पुरुषा ब्राह्मणान् पर्यवेषयन् ।
उपासन्ते च तान् अन्ये सुमृष्ट मणि कुण्डलाः ॥१-१४-१८॥

कर्मान्तरे तदा विप्रा हेतुवादान् बहूनपि ।
प्राहुः सुवाग्मिनो धीराः परस्पर जिगीषया ॥१-१४-१९॥

दिवसे दिवसे तत्र संस्तरे कुशला द्विजाः ।
सर्व कर्माणि चक्रुः ते यथा शास्त्रं प्रचोदिताः ॥१-१४-२०॥

न अषडङ्ग वित् अत्र आसीत् न अव्रतो न अबहुश्रुतः ।
सदस्यः तस्य वै राज्ञो न अवाद कुशला द्विजाः ॥१-१४-२१॥

प्राप्ते यूपः उच्छ्रये तस्मिन् षड् बैल्वाः खादिराः तथा ।
तावन्तो बिल्व सहिताः पर्णिनः च तथा अपरे ॥१-१४-२२॥

श्लेष्मातकमयः दिष्टो देवदारुमयः तथा ।
द्वावेव तत्र विहितौ बाहु व्यस्त परिग्रहौ ॥१-१४-२३॥

कारिताः सर्व एवैते शास्त्रज्ञैः यज्ञकोविदैः ।
शोभाअर्थम् तस्य यज्ञस्य कांचन अलंकृत अभवन् ॥१-१४-२४॥

एक विंशति यूपाः ते एक विंशत् अरत्नयः ।
वासोभिः एक विंशद्भिः एकैकम् समलंकृताः ॥१-१४-२५॥

विन्यस्ता विधिवत् सर्वे शिल्पिभिः सुकृता दृढाः ।
अष्ट आस्रयः सर्व एव श्लक्ष्ण रूप समन्विताः ॥१-१४-२६॥

आच्छादिताः ते वासोभिः पुष्पैः गन्धैः च पूजिताः ।
सप्त ऋषयो दीप्तिमन्तो विराजन्ते यथा दिवि ॥१-१४-२७॥

इष्टकाः च यथा न्यायम् कारिताः च प्रमाणतः ।
चितोऽग्निः ब्राह्मणैः तत्र कुशलैः शिप्लकर्मणि ॥१-१४-२८॥

सचित्यो राज सिंहस्य संचितः कुशलैः द्विजैः ।
गरुडो रुक्मपक्षो वै त्रिगुणो अष्टा दशात्मकः ॥१-१४-२९॥

नियुक्ताः तत्र पशवः तत् तत् उद्दिश्य दैवतम् ।
उरगाः पक्षिणः च एव यथा शास्त्रम् प्रचोदिताः ॥१-१४-३०॥

शामित्रे तु हयः तत्र तथा जलचराः च ये ।
ऋषिभिः सर्वम् एवै तन् नियुक्तम् शास्त्रतः तदा ॥१-१४-३१॥

पशूनाम् त्रिशतम् तत्र यूपेषु नियतम् तदा ।
अश्व रत्नः उत्तमम् तस्य राज्ञो दशरथस्य ह ॥१-१४-३२॥

कौसल्या तम् हयम् तत्र परिचर्य समंततः ।
कृपाणैः विशशासः एनम् त्रिभिः परमया मुदा ॥१-१४-३३॥

पतत्रिणा तदा सार्धम् सुस्थितेन च चेतसा ।
अवसत् रजनीम् एकाम् कौसल्या धर्म काम्यया ॥१-१४-३४॥

होता अध्वर्युः तथ उद्गाता हस्तेन समयोजयन् ।
महिष्या परिवृत्त्या अथ वावाताम् अपराम् तथा ॥१-१४-३५॥

पतत्रिणः तस्य वपाम् उद्धृत्य नियतेइन्द्रियः ।
ऋत्विक् परम संपन्नः श्रपयामास शास्त्रतः ॥१-१४-३६॥

धूम गन्धम् वपायाः तु जिघ्रति स्म नराधिपः ।
यथा कालम् यथा न्यायम् निर्णुदन् पापम् आत्मनः ॥१-१४-३७॥

हयस्य यानि च अंगानि तानि सर्वाणि ब्राह्मणाः ।
अग्नौ प्रास्यन्ति विधिवत् समस्ताः षोडश ऋत्विजः ॥१-१४-३८॥

प्लक्ष शाखासु यज्ञानाम् अन्येषाम् क्रियते हविः ।
अश्व मेधस्य यज्ञस्य वैतसो भागः इष्यते ॥१-१४-३९॥

त्र्यहोऽश्व मेधः संख्यातः कल्प सूत्रेण ब्राह्मणैः ।
चतुष्टोमम् अहः तस्य प्रथमम् परिकल्पितम् ॥१-१४-४०॥

उक्थ्यम् द्वितीयम् संख्यातम् अतिरात्रम् तथोत्तरम् ।
कारिताः तत्र बहवो विहिताः शास्त्र दर्शनात् ॥१-१४-४१॥

ज्योतिष्टोम आयुषी च एवम् अतिरात्रौ विनिर्मितौ ।
अभिजित् विश्वजित् च एवम् अप्तोर्यामो महाक्रतुः ॥१-१४-४२॥

प्राचीम् होत्रे ददौ राजा दिशम् स्वकुल वर्धनःअध्वर्यवे प्रतीचीम् तु ब्रह्मणे दक्षिणाम् दिशम् ॥१-१४-४३॥

उद्गात्रे च तथा उदीचीम् दक्षिणैएषा विनिर्मिता ।
अश्वमेधे महायज्ञे स्वयंभु विहिते पुरा ॥१-१४-४४॥

क्रतुं समाप्य तु तदा न्यायतः पुरुषर्षभः ।
ऋत्विग्भ्यो हि ददौ राजा धराम् ताम् कुलवर्धनः ॥१-१४-४५॥

एवम् दत्त्वा प्रहृष्टो अभूत् श्रीमान् इक्ष्वाकु नन्दन ।
ऋत्विजः तु अब्रुवन् सर्वे राजानम् गत किल्बिषम् ॥१-१४-४६॥

भवान् एव महीम् कृत्स्नाम् एको रक्षितुम् अर्हति ।
न भूम्या कार्यम् अस्माकम् न हि शक्ताः स्म पालने ॥१-१४-४७॥

रताः स्वाध्याय करणे वयम् नित्यम् हि भूमिप ।
निष्क्रयम् किंचित् एव इह प्रयच्छतु भवान् इति ॥१-१४-४८॥

मणि रत्नम् सुवर्णम् वा गावो यद् वा समुद्यतम् ।
तत् प्रयच्छ नरश्रेष्ट धरण्या न प्रयोजनम् ॥१-१४-४९॥

एवम् उक्तो नरपतिः ब्राह्मणैः वेद पारगैः ।
गवाम् शत सहस्राणि दश तेभ्यो ददौ नृपः ॥१-१४-५०॥

दश कोटि सुवर्णस्य रजतस्य चतुर् गुणम् ।
ऋत्विजः च ततः सर्वे प्रददुः सहिता वसु ॥१-१४-५१॥

ऋष्यशृन्गाय मुनये वसिष्ठाय च धीमते ।
ततः ते न्यायतः कृत्वा प्रविभागम् द्विजोत्तमाः ॥१-१४-५२॥

सुप्रीत मनसः सर्वे प्रत्यूचुः मुदिता भृशम् ।
ततः प्रसर्पकेभ्यस्तु हिरण्यम् सुसमाहितः ॥१-१४-५३॥

जांबूनदम् कोओटि संख्यम् ब्राह्मणेभ्यो ददौ तदा ।
दरिद्राय द्विजाय अथ हस्त आभरणम् उत्तमम् ॥१-१४-५४॥

कस्मै चित् याचमानाय ददौ राघव नंदनः ।
ततः प्रीतेषु विधिवत् द्विजेषु द्विज वत्सलः ॥१-१४-५५॥

प्रणामम् अकरोत् तेषाम् हर्ष व्याकुलित इन्द्रियः ।
तस्य आशिषोऽथ विविधा ब्राह्मणैः समुदाहृताः ॥१-१४-५६॥

उदारस्य नृवीरस्य धरण्याम् पतितस्य च ।
ततः प्रीत मना रजाअ प्राप्य यज्ञम् अनुत्तमम् ॥१-१४-५७॥

पाप अपहम् स्वर् नयनम् दुस्तरम् पार्थिवर्षभैः ।
ततोऽब्रवीत् ऋश्य्शृंगम् राजा दशरथः तदा ॥१-१४-५८॥

कुलस्य वर्धनम् त्वम् तु कर्तुम् अर्हसि सुव्रत ।
तथेति च स राजानम् उवाच द्विजसत्तमः ।
भविष्यन्ति सुता राजन् चत्वारः ते कुलोद्वहाः ॥१-१४-५९॥

स तस्य वाक्यम् मधुरम् निशम्यप्रणम्य तस्मै प्रयतो नृपेन्द्र ।
जगाम हर्षम् परमम् महात्मातम् ऋष्यश्R^ङ्गम् पुनरपि उवाच ॥१-१४-६०॥

इति वाल्मीकि रामायणे आदिकाव्ये बाल काण्डे चतुर्दशः सर्गः ॥


मेधावी तु ततो ध्यात्वा स किङ्चित् इदम् उत्तरम् ।
लब्ध सङ्ज्ञः ततः तम् तु वेदज्ञो नृपम् अब्रवीत् ॥१-१५-१॥

इष्टिम् तेऽहम् करिष्यामि पुत्रीयाम् पुत्र कारणात् ।
अथर्व सिरसि प्रोक्तैः मन्त्रैः सिद्धाम् विधानतः ॥१-१५-२॥

ततः प्राक्रमत् इदम् इष्टिम् ताम् पुत्रीयाम् पुत्र कारणात् ।
जुहाव अग्नौ च तेजस्वी मन्त्र दृष्टेन कर्मणा ॥१-१५-३॥

ततो देवाः स गन्धर्वाः सिद्धाः च परम ऋषयः ।
भाग प्रतिग्रहार्थम् वै समवेता यथाविधि ॥१-१५-४॥

ताः समेत्य यथा न्यायम् तस्मिन् सदसि देवताः ।
अब्रुवन् लोक कर्तारम् ब्रह्माणम् वचनम् ततः ॥१-१५-५॥

भगवन् त्वत् प्रसादेन रावणो नाम राक्षसः ।
सर्वान् नो बाधते वीर्यात् शासितुम् तम् न शक्नुमः ॥१-१५-६॥

त्वया तस्मै वरो दत्तः प्रीतेन भगवन् तदा ।
मानयन्तः च तम् नित्यम् सर्वम् तस्य क्षमामहे ॥१-१५-७॥

उद्वेजयति लोकान् त्रीन् उच्छ्रितान् द्वेष्टि दुर्मतिः ।
शक्रम् त्रिदश राजानम् प्रधर्षयितुम् इच्छति ॥१-१५-८॥

ऋषीन् यक्षान् स गन्धर्वान् असुरान् ब्राह्मणान् तथा ।
अतिक्रामति दुर्धर्षो वर दानेन मोहितः ॥१-१५-९॥

नैनम् सूर्यः प्रतपति पार्श्वे वाति न मारुतः ।
चलोर्मिमाली तम् दृष्ट्वा समुद्रोऽपि न कम्पते ॥१-१५-१०॥

तन् महन्नो भयम् तस्मात् राक्षसात् घोर दर्शनात् ।
वधार्थम् तस्य भगवन् उपायम् कर्तुम् अर्हसि ॥१-१५-११॥

एवम् उक्तः सुरैः सर्वैः चिन्तयित्वा ततोऽब्रवीत् ।
हन्ता अयम् विदितः तस्य वधोपायो दुरात्मनः ॥१-१५-१२॥

तेन गन्धर्व यक्षाणाम् देवतानाम् च रक्षसाम् ।
अवध्योऽस्मि इति वागुक्ता तथेति उक्तम् च तन् मया ॥१-१५-१३॥

न अकीर्तयत् अवज्ञानात् तत् रक्षो मानुषाम् तदा ।
तस्मात् स मानुषात् वध्यो मृत्युः न अन्योऽस्य विद्यते ॥१-१५-१४॥

एतत् श्रुत्वा प्रियम् वाक्यम् ब्रह्मणा समुदाहृतम् ।
देवा महर्षयः सर्वे प्रहृष्टाः ते अभवन् तदा ॥१-१५-१५॥

एतस्मिन् अनन्तरे विष्णुः उपयातो महाद्युतिः ।
श्ङ्ख चक्र गदा पाणिः पीत वासा जगत्पतिः ॥१-१५-१६॥

वैनतेयम् समारूह्य भास्कर तोयदम् यथा ।
तप्त हाटक केयूरो वन्द्यमानः सुरोत्तमैः ॥१-१५-१७॥

ब्रह्मणा च समागम्य तत्र तस्थौ समाहितः ।
तम् अब्रुवन् सुराः सर्वे समभिष्टूय संनताः ॥१-१५-१८॥

त्वाम् नियोक्ष्यामहे विष्णो लोकानाम् हित काम्यया ।
राज्ञो दशरथस्य त्वम् अयोध्य अधिपतेः विभोः ॥१-१५-१९॥

धर्मज्ञस्य वदान्यस्य महर्षि सम तेजसः ।
अस्य भार्यासु तिसृषु ह्री श्री कीर्ति उपमासु च ॥१-१५-२०॥

विष्णो पुत्रत्वम् आगच्छ कृत्वा आत्मानम् चतुर्विधम् ।
तत्र त्वम् मानुषो भूत्वा प्रवृद्धम् लोक कण्टकम् ॥१-१५-२१॥

अवध्यम् दैवतैः विष्णो समरे जहि रावणम् ।
स हि देवान् स गन्धर्वान् सिद्धान् च ऋषि सत्तमान् ॥१-१५-२२॥

राक्षसो रावणो मूर्खो वीर्य उद्रेकेण बाधते ।
ऋषयः च ततः तेन गन्धर्वा अप्सरसः तथा ॥१-१५-२३॥

क्रीडयन्तो नन्दन वने रैउद्रेण विनिपातिताः ।
वधार्थम् वयम् आयाताः तस्य वै मुनिभिः सह ॥१-१५-२४॥

सिद्ध गन्धर्व यक्षाः च ततः त्वाम् श्ररणम् गताः ।
त्वम् गतिः परमा देव सर्वेषाम् नः परंतपः ॥१-१५-२५॥

वधाय देव शतॄणाम् नृणाम् लोके मनः कुरु ।
एवम् स्तुतस्तु देवेशो विष्णुः त्रिदशः पुंगवः ॥१-१५-२६॥

पितामह पुरोगान् तान् सर्व लोक नमस्कृतः
अब्रवीत् त्रिदशान् सर्वान् समेतान् धर्म संहितान् ॥१-१५-२७॥

भयम् त्यजत भद्रम् वो हितार्थम् युधि रावणम् ।
स पुत्र पौत्रम् स अमात्यम् स मित्र ज्ञाति बान्धवम् ॥१-१५-२८॥

हत्वा क्रूरम् दुराधर्षम् देव ऋषीणाम् भयावहम् ।
दश वर्ष सहस्राणि दश वर्ष शतानि च ॥१-१५-२९॥

वत्स्यामि मानुषे लोके पालयन् पृध्वीम् इमाम् ।
एवम् दत्वा वरम् देवो देवानाम् विष्णुः आत्मवान् ॥१-१५-३०॥

मानुषे चिन्तयामास जन्मभूमिम् अथ आत्मनः ।
ततः पद्म पलाशाक्षः कृत्वा आत्मानम् चतुर्विधम् ॥१-१५-३१॥

पितरम् रोचयामास तदा दशरथम् नृपम् ।
तदा देव ऋषि गन्धर्वाः स रुद्राः स अप्सरो गणाः ।
स्तुतिभिः दिव्य रूपाभिः तुष्टुवुः मधुसूदनम् ॥१-१५-३२॥

तम् उद्धतम् रावणम् उग्र तेजसम्प्रवृद्ध दर्पम् त्रिदशेश्वर वर द्विषम् ।
विरावणम् साधु तपस्वि कण्टकम्तपस्विनाम् उद्धर तम् भयाअवहम् ॥१-१५-३३॥

तमेव हत्वा स बलम् स बान्धवम्विरावणम् रावणम् उग्र पौरुषम् ।
स्वर् लोकम् आगच्छ गत ज्वरः चिरम्सुरेन्द्र गुप्तम् गत दोष कल्मषम् ॥१-१५-३४॥

इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये बाल काण्डे पङ्च दशः सर्गः ॥


ततो नारायणो देवो विषुणुः नियुक्तः सुर सत्तमैः ।
जानन् अपि सुरान् एवम् श्लक्ष्णम् वचनम् अब्रवीत् ॥१-१६-१॥

उपायः को वधे तस्य राक्ष्साधिपतेः सुराः ।
यम् अहम् तम् समास्थाय निहन्याम् ऋषि कण्टकम् ॥१-१६-२॥

एवम् उक्ताः सुराः सर्वे प्रत्यूचुः विष्णुम् अव्ययम् ।
मानुषम् रूपम् आस्थाय रावणम् जहि संयुगे ॥१-१६-३॥

स हि तेपे तपः तीव्रम् दीर्घ कालम् अरिंदम ।
येन तुष्टोऽभवत् ब्रह्मा लोक कृत् लोक पूर्वजः ॥१-१६-४॥

सन्तुष्टः प्रददौ तस्मै राक्षसाय वरम् प्रभुः ।
नानाविधेभ्यो भूतेभ्यो भयम् न अन्यत्र मानुषात् ॥१-१६-५॥

अवज्ञाताः पुरा तेन वरदाने हि मानवाः ।
एवम् पितामहात् तस्मात् वरदानेन गर्वितः ॥१-१६-६॥

उत्सादयति लोकान् त्रीईन् स्त्रियः च अपि अपकर्षति ।
तस्मात् तस्य वधो दृष्टो मानुषेभ्यः परन्तप ॥१-१६-७॥

इति एतत् वचनम् श्रुत्वा सुराणाम् विष्णुः आत्मवान् ।
पितरम् रोचयामास तदा दशरथम् नृपम् ॥१-१६-८॥

स च अपि अपुत्रो नृपतिः तस्मिन् काले महाद्युतिः ।
अयजत् पुत्रियाम् इष्टिम् पुत्रेप्सुः अरिसूदनः ॥१-१६-९॥

स कृत्वा निश्चयम् विष्णुः आमन्त्र्य च पितामहम् ।
अन्तर्धानम् गतो देवैः पूज्य मानो महर्षिभिः ॥१-१६-१०॥

ततो वै यजमानस्य पावकात् अतुल प्रभम् ।
प्रादुर्भूतम् महद्भूतम् महावीर्यम् महाबलम् ॥१-१६-११॥

कृष्णम् रक्ताम्बर धरम् रक्ताअस्यम् दुन्दुभि स्वनम् ।
स्निग्ध हर्यक्ष तनुज श्मश्रु प्रवरम् ऊर्धजम् ॥१-१६-१२॥

शुभ लक्षण संपन्नम् दिव्य आभरण भूषितम् ।
शैल शृङ्ग समुत्सेधम् दृप्त शार्दूल विक्रमम् ॥१-१६-१३॥

दिवाकर समाअकारम् दीप्त अनल शिखोपमम् ।
तप्त जाम्बूनदमयीम् राजतान्त परिच्छदाम् ॥१-१६-१४॥

दिव्य पायस संपूर्णाम् पात्रीम् पत्नीम् इव प्रियाम् ।
प्रगृह्य विपुलाम् दोर्भ्याम् स्वयम् मायामयीम् इव ॥१-१६-१५॥

समवेक्ष्य अब्रवीत् वाक्यम् इदम् दशरथम् नृपम् ।
प्राजापत्यम् नरम् विद्धि माम् इह अभ्यागतम् नृप ॥१-१६-१६॥

ततः परम् तदा राजा प्रति उवाच कृत अंजलिः ।
भगवन् स्वागतम् तेऽस्तु किमहम् करवाणि ते ॥१-१६-१७॥

अथो पुनः इदम् वाक्यम् प्राजापत्यो नरोऽब्रवीत् ।
राजन् अर्चयता देवान् अद्य प्राप्तम् इदम् त्वया ॥१-१६-१८॥

इदम् तु नृप शार्दूल पायसम् देव निर्मितम् ।
प्रजा करम् गृहाण त्वम् धन्यम् आरोग्य वर्धनम् ॥१-१६-१९॥

भार्याणाम् अनुरूपाणाम् अश्नीत इति प्रयच्छ वै ।
तासु त्वम् लप्स्यसे पुत्रान् यदर्थम् यजसे नृप ॥१-१६-२०॥

तथा इति नृपतिः प्रीतः शिरसा प्रति गृह्य ताम् ।
पात्रीम् देव अन्न संपूर्णाम् देव दत्ताम् हिरण्मयीम् ॥१-१६-२१॥

अभिवाद्य च तत् भूतम् अद्भुतम् प्रिय दर्शनम् ।
मुदा परमया युक्तः चकार अभिप्रदक्षिणम् ॥१-१६-२२॥

ततो दशरथः प्राप्य पायसम् देव निर्मितम् ।
बभूव परम प्रीतः प्राप्य वित्तम् इव अधनः ॥१-१६-२३॥

ततः तत् अद्भुत प्रख्यम् भूतम् परम भास्वरम् ।
संवर्तयित्वा तत् कर्म तत्र एव अन्तरधीयत ॥१-१६-२४॥

हर्ष रश्मिभिः उद्द्योतम् तस्य अन्तःपुरम् आबभौ ।
शारदस्य अभिरामस्य चंद्रस्य इव नभः अंशुभिः ॥१-१६-२५॥

सः अन्तःपुरम् प्रविश्य एव कौसल्याम् इदम् अब्रवीत् ।
पायसम् प्रतिगृह्णीष्व पुत्रीयम् तु इदम् आत्मनः ॥१-१६-२६॥

कौसल्यायै नरपतिः पायस अर्धम् ददौ तदा ।
अर्धात् अर्धम् ददौ च अपि सुमित्रायै नराधिपः ॥१-१६-२७॥

कैकेय्यै च अवशिष्ट अर्धम् ददौ पुत्रार्थ कारणात् ।
प्रददौ च अवशिष्ट अर्धम् पायसस्य अमृत उपमम् ॥१-१६-२८॥

अनुचिन्त्य सुमित्रायै पुनः एव महीपतिः ।
एवम् तासाम् ददौ राजा भार्याणाम् पायसम् पृथक् ॥१-१६-२९॥

ताः च एवम् पायसम् प्राप्य नरेन्द्रस्य उत्तमाः स्त्रियः ।
सम्मानम् मेनिरे सर्वाः प्रहर्ष उदित चेतसः ॥१-१६-३०॥

ततस्तु ताः प्राश्य तद् उत्तम स्त्रियोमहीपतेः उत्तम पायसम् पृथक् ।
हुताशन आदित्य समान तेजसःअचिरेण गर्भान् प्रतिपेदिरे तदा ॥१-१६-३१॥

ततस्तु राजा प्रतिवीक्ष्य ताः स्त्रियःप्ररूढ गर्भाः प्रति लब्ध मानसः ।
बभूव हृष्टः त्रिदिवे यथा हरिःसुरेन्द्र सिद्ध ऋषि गणाभिपूजितः ॥१-१६-३२॥

इति श्री वाल्मीकि रामायणे आदिकाव्ये बालकाण्डे षोडशः सर्गः ॥


पुत्रत्वम् तु गते विष्णौ राज्ञः तस्य महात्मनः ।
उवाच देवताः सर्वाः स्वयंभूः भगवान् इदम् ॥१-१७-१॥

सत्य संधस्य वीरस्य सर्वेषाम् नो हितैषिणः ।
विष्णोः सहायान् बलिनः सृजध्वम् काम रूपिणः ॥१-१७-२॥

माया विदः च शूराम् च वायु वेग समान् जवे ।
नयज्ञान् बुद्धि संपन्नान् विष्णु तुल्य पराक्रमान् ॥१-१७-३॥

असंहार्यान् उपायज्ञान् दिव्य संहनन अन्वितान् ।
सर्व अस्त्र गुण संपन्नानन् अमृत प्राशनान् इव ॥१-१७-४॥

अप्सरस्सु च मुख्यासु गन्धर्वाणाम् तनूषु च ।
यक्ष पन्नग कन्यासु ऋक्ष विद्याधरीषु च ॥१-१७-५॥

किंनरीणाम् च गात्रेषु वानरीनाम् तनूसु च ।
सृजध्वम् हरि रूपेण पुत्रान् तुल्य पराक्रमान् ॥१-१७-६॥

पूर्वम् एव मया सृष्टो जांबवान् ऋक्ष पुङ्गवः ।
जृंभमाणस्य सहसा मम वक्रात् अजायत ॥१-१७-७॥

ते तथा उक्ताः भगवता तत् प्रति श्रुत्य शासनम् ।
जनयामासुः एवम् ते पुत्रान् वानर रूपिणः ॥१-१७-८॥

ऋषयः च महात्मानः सिद्ध विद्याधर उरगाः ।
चारणाः च सुतान् वीरान् ससृजुः वन चारिणः ॥१-१७-९॥

वानरेन्द्रम् महेन्द्र आभम् इन्द्रः वालिनम् आत्मजम् ।
सुग्रीवम् जनयामास तपनः तपताम् वरः ॥१-१७-१०॥

बृहस्पतिः तु अजनयत् तारम् नाम महा कपिम् ।
सर्व वानर मुख्यानाम् बुद्धिमन्तम् अनुत्तमम् ॥१-१७-११॥

धनदस्य सुतः श्रीमान् वानरो गन्धमादनः ।
विश्वकर्मा तु अजनयन् नलम् नाम महा कपिम् ॥१-१७-१२॥

पावकस्य सुतः श्रीमान् नीलः अग्नि सदृश प्रभः ।
तेजसा यशसा वीर्यात् अत्यरिच्यत वीर्यवान् ॥१-१७-१३॥

रूप द्रविण संपन्नौ अश्विनौ रूपसंमतौ ।
मैन्दम् च द्विविदम् च एव जनयामासतुः स्वयम् ॥१-१७-१४॥

वरुणो जनयामास सुषेणम् नाम वानरम् ।
शरभम् जनयामास पर्जन्यः तु महाबलः ॥१-१७-१५॥

मारुतस्य औरसः श्रीमान् हनुमान् नाम वानरः ।
वज्र संहननोपेतो वैनतेय समः जवे ॥१-१७-१६॥

सर्व वानर मुख्येषु बुद्धिमान् बलवान् अपि ।
ते सृष्टा बहु साहस्रा दशग्रीव वधे उद्यताः ॥१-१७-१७॥

अप्रमेय बला वीरा विक्रान्ताः काम रूपिणः ।
ते गज अचल संकाशा वपुष्मंतो महाबलाः ॥१-१७-१८॥

ऋक्ष वानर गोपुच्छाः क्षिप्रम् एव अभिजज्ञिरे ।
यस्य देवस्य यद् रूपम् वेषो यः च पराक्रमः ॥१-१७-१९॥

अजायत समम् तेन तस्य तस्य पृथक् पृथक् ।
गोलान्गूलेषु च उत्पन्नाः किंचिद् उन्नत विक्रमाः ॥१-१७-२०॥

ऋक्षीषु च तथा जाता वानराः किंनरीषु च ।
देवा महर्षि गन्धर्वाः तार्क्ष्य यक्षा यशस्विनः ॥१-१७-२१॥

नागाः किम्पुरुषाः च एव सिद्ध विद्याधर उरगाः ।
बहवो जनयामासुः हृष्टाः तत्र सहस्रशः ॥१-१७-२२॥

चारणाः च सुतान् वीरान् ससृजुः वन चारिणः ।
वानरान् सु महाकायान् सर्वान् वै वन चारिणः ॥१-१७-२३॥

अप्सरस्सु च मुख्यासु तदा विद्यधरीषु च ।
नाग कन्यासु च तदा गन्धर्वीणाम् तनूषु च ।
काम रूप बलोपेता यथा काम विचारिणः ॥१-१७-२४॥

सिंह शार्दूल सदृशा दर्पेण च बलेन च ।
शिला प्रहरणाः सर्वे सर्वे पर्वत योधिनः ॥१-१७-२५॥

नख दन्ष्ट्र आयुधाः सर्वे सर्वे सर्व अस्त्र कोविदाः ।
विचाल येयुः शैलेन्द्रान् भेद येयुः स्थिरान् द्रुमान् ॥१-१७-२६॥

क्षोभ येयुः च वेगेन समुद्रम् सरिताम् पतिम् ।
दार येयुः क्षितिम् पद्भ्याम् आप्लवेयुः महा अर्णवन् ॥१-१७-२७॥

नभस्थलम् विशेयुर् च गृह्णीयुर् अपि तोयदान् ।
गृह्णीयुर् अपि मातंगान् मत्तान् प्रव्रजतो वने ॥१-१७-२८॥

नर्दमानाः च नादेन पात येयुः विहंगमान् ।
ईदृशानाम् प्रसूतानि हरीणाम् काम रूपिणाम् ॥१-१७-२९॥

शतम् शत सहस्राणि यूथपानाम् महात्मनाम् ।
ते प्रधानेषु यूथेषु हरीणाम् हरियूथपाः ॥१-१७-३०॥

बभूवुर् यूथप श्रेष्ठान् वीराम् च अजनयन् हरीन् ।
अन्ये ऋक्षवतः प्रस्थान् उपतस्थुः सहस्रशः ॥१-१७-३१॥

अन्ये नाना विधान् शैलान् काननानि च भेजिरे ।
सूर्य पुत्रम् च सुग्रीवम् शक्र पुत्रम् च वालिनम् ॥१-१७-३२॥

भ्रातरौ उपतस्थुः ते सर्वे च हरि यूथपाअः ।
नलम् नीलम् हनूमन्तम् अन्यांश्च हरि यूथपान् ॥१-१७-३३॥

ते तार्क्ष्य बल संपन्नाः सर्वे युद्ध विशारदाः ।
विचरन्तोऽर्दयन् सर्वान् सिंह व्याघ्र महोरगान् ॥१-१७-३४॥

महाबलो महाबाहुः वाली विपुल विक्रमः ।
जुगोप भुज वीर्येण ऋक्ष गोपुच्छ वानरान् ॥१-१७-३५॥

तैः इयम् पृध्वी शूरैः सपर्वत वन अर्णवा ।
कीर्णा विविध संस्थानैः नाना व्यंजन लक्षणैः ॥१-१७-३६॥

तैः मेघ बृन्दाचल कूट संनिभैः महाबलैः वानर यूथप अधिपैः ।
बभूव भूः भीम शरीर रूपैः समावृता राम सहाय हेतोः ॥१-१७-३७॥

इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये बाल काण्डे सप्तदशः सर्गः ॥


निर्वृत्ते तु क्रतौ तस्मिन् हयमेधे महात्मनः ।
प्रति गृह्य अमरा भागान् प्रतिजग्मुः यथा आगतम् ॥१-१८-१॥

समाप्त दीक्षा नियमः पत्नी गण समन्वितः ।
प्रविवेश पुरीम् राजा स भृत्य बल वाहनः ॥१-१८-२॥

यथा अर्हम् पूजिताः तेन राज्ञा च पृथिवीश्वराः ।
मुदिताः प्रययुः देशान् प्रणम्य मुनि पुंगवम् ॥१-१८-३॥

श्रीमताम् गच्छताम् तेषाम् स्वगृहाणि पुरात् ततः ।
बलानि राज्ञाम् शुभ्राणि प्रहृष्टानि चकाशिरे ॥१-१८-४॥

गतेषु पृथिवीशेषु राजा दशरथः पुनः ।
प्रविवेश पुरीम् श्रीमान् पुरस्कृत्य द्विजोत्तमान् ॥१-१८-५॥

शांतया प्रययौ सार्धम् ऋष्यशृङ्गः सुपूजितः ।
अनुगम्यमानो राज्ञा च सानुयात्रेण धीमता ॥१-१८-६॥

एवम् विसृज्य तान् सर्वान् राजा संपूर्ण मानसः ।
उवास सुखितः तत्र पुत्र उत्पत्तिम् विचिंतयन् ॥१-१८-७॥

ततो यज्ञे समाप्ते तु ऋतूनाम् षट् समत्ययुः ।
ततः च द्वादशे मासे चैत्रे नावमिके तिथौ ॥१-१८-८॥

नक्क्षत्रे अदिति दैवत्ये स्व उच्छ संस्थेषु पंचसु ।
ग्रहेषु कर्कटे लग्ने वाक्पता इंदुना सह ॥१-१८-९॥

प्रोद्यमाने जगन्नाथम् सर्व लोक नमस्कृतम् ।
कौसल्या अजनयत् रामम् सर्व लक्षण संयुतम् ॥१-१८-१०॥

विष्णोः अर्धम् महाभागम् पुत्रम् ऐक्ष्वाकु नंदनम् ।
लोहिताक्षम् महाबाहुम् रक्त ओष्टम् दुंदुभि स्वनम् ॥१-१८-११॥

कौसल्या शुशुभे तेन पुत्रेण अमित तेजसा ।
यथा वरेण देवानाम् अदितिः वज्र पाणिना ॥१-१८-१२॥

भरतो नाम कैकेय्याम् जज्ञे सत्य पराक्रमः ।
साक्षात् विष्णोः चतुर्थ भागः सर्वैः समुदितो गुणैः ॥१-१८-१३॥

अथ लक्ष्मण शत्रुघ्नौ सुमित्रा अजनयत् सुतौ ।
वीरौ सर्व अस्त्र कुशलौ विष्णोः अर्ध समन्वितौ ॥१-१८-१४॥

पुष्ये जातः तु भरतो मीन लग्ने प्रसन्न धीः ।
सार्पे जातौ तु सौमित्री कुळीरे अभ्युदिते रवौ ॥१-१८-१५॥

राज्ञः पुत्रा महात्मानः चत्वारो जज्ञिरे पृथक् ।
गुणवंतः अनुरूपाः च रुच्या प्रोष्ठ पदोपमाः ॥१-१८-१६॥

जगुः कलम् च गंधर्वा ननृतुः च अप्सरो गणाः ।
देव दुंदुभयो नेदुः पुष्प वृष्टिः च खात् पतत् ॥१-१८-१७॥

उत्सवः च महान् आसीत् अयोध्यायाम् जनाकुलः ।
रथ्याः च जन संबाधा नट नर्तक संकुलाः ॥१-१८-१८॥

गायनैः च विराविण्यो वादनैः च तथ अपरैः ।
विरेजुर् विपुलाः तत्र सर्व रत्न समन्विताः ॥१-१८-१९॥

प्रदेयांश्च ददौ राजा सूत मागध वंदिनाम् ।
ब्राह्मणेभ्यो ददौ वित्तम् गो धनानि सहस्रशः ॥१-१८-२०॥

अतीत्य एकादश आहम् तु नाम कर्म तथा अकरोत् ।
ज्येष्ठम् रामम् महात्मानम् भरतम् कैकयी सुतम् ॥१-१८-२१॥

सौमित्रिम् लक्ष्मणम् इति शत्रुघ्नम् अपरम् तथा ।
वसिष्ठः परम प्रीतो नामानि कुरुते तदा ॥१-१८-२२॥

ब्राह्मणान् भोजयामास पौरान् जानपदान् अपि ।
उददद् ब्राह्मणानाम् च रत्नौघम् अमलम् बहु ॥१-१८-२३॥

तेषाम् जन्म क्रिय आदीनि सर्व कर्माणि अकारयत् ।
तेषाम् केतुः इव ज्येष्ठो रामो रतिकरः पितुः ॥१-१८-२४॥

बभूव भूयो भूतानाम् स्वयम् भूः इव सम्मतः ।
सर्वे वेद विदः शूराः सर्वे लोकहिते रताः ॥१-१८-२५॥

सर्वे ज्ञानोपसंपन्नाः सर्वे समुदिता गुणैः ।
तेषाम् अपि महातेजा रामः सत्य पराक्रमः ॥१-१८-२६॥

इष्टः सर्वस्य लोकस्य शशांक इव निर्मलः ।
गज स्कन्धे अश्व पृष्टे च रथ चर्यासु सम्मतः ॥१-१८-२७॥

धनुर्वेदे च निरतः पितुः शुशॄषणे रतः ।
बाल्यात् प्रभृति सुस्निग्धो लक्ष्मणो लक्ष्मि वर्धनः ॥१-१८-२८॥

रामस्य लोकरामस्य भ्रातुः ज्येष्ठस्य नित्यशः ।
सर्व प्रिय करः तस्य रामस्य अपि शरीरतः ॥१-१८-२९॥

लक्ष्मणो लक्ष्मि संपन्नो बहिः प्राण इव अपरः ।
न च तेन विना निद्राम् लभते पुरुषोत्तमः ॥१-१८-३०॥

मृष्टम् अन्नम् उपानीतम् अश्नाति न हि तम् विना ।
यदा हि हयम् आरूढो मृगयाम् याति राघवः ॥१-१८-३१॥

अथ एनम् पृष्ठतः अभ्येति स धनुः परिपालयन् ।
भरतस्य अपि शत्रुघ्नो लक्ष्मण अवरजो हि सः ॥१-१८-३२॥

प्राणैः प्रियतरो नित्यम् तस्य च आसीत् तथा प्रियः ।
स चतुर्भिः महाभागैः पुत्रैः दशरथः प्रियैः ॥१-१८-३३॥

बभूव परम प्रीतो देवैः इव पितामहः ।
ते यदा ज्ञान संपन्नाः सर्वैः समुदिता गुणैः ॥१-१८-३४॥

ह्रीमन्तः कीर्तिमन्तः च सर्वज्ञा दीर्घ दर्शिनः ।
तेषाम् एवम् प्रभावाणाम् सर्वेषाम् दीप्त तेजसाम् ॥१-१८-३५॥

पिता दशरथो हृष्टो ब्रह्मा लोकाधिपो यथा ।
ते च अपि मनुज व्याघ्रा वैदिक अध्ययने रताः ॥१-१८-३६॥

पितृ शुश्रूषण रता धनुर् वेदे च निष्टिताः ।
अथ राजा दशरथः तेषाम् दार क्रियाम् प्रति ॥१-१८-३७॥

चिंतयामास धर्मात्मा सह उपाध्यायः स बान्धवः ।
तस्य चिंतयमानस्य मंत्रि मध्ये महात्मनः ॥१-१८-३८॥

अभ्यागच्छत् महातेजा विश्वामित्रो महामुनिः ।
स राज्ञो दर्शन आकांक्षी द्वार अध्यक्षान् उवाच ह ॥१-१८-३९॥

शीघ्रम् आख्यात माम् प्राप्तम् कौशिकम् गाधिनः सुतम् ।
तत् श्रुत्वा वचनम् तस्य राज्ञो वेश्म प्रदुद्रुवुः ॥१-१८-४०॥

संभ्रान्त मनसः सर्वे तेन वाक्येन चोदिताः ।
ते गत्वा राज भवनम् विश्वामित्रम् ऋषिम् तदा ॥१-१८-४१॥

प्राप्तम् आवेदयामासुः नृपायैः इक्ष्वाकवे तदा ।
तेषाम् तत् वचनम् श्रुत्वा सपुरोधाः समाहितः ॥१-१८-४२॥

प्रति उज्जगाम संहृष्टो ब्रह्माणम् इव वासवः ।
तम् दृष्ट्वा ज्वलितम् दीप्त्या तपसम् संशित व्रतम् ॥१-१८-४३॥

प्रहृष्ट वदनो राजा ततः अर्घ्यम् उपहारयत् ।
स राज्ञः प्रतिगृह्य अर्घ्यम् शास्त्र दृष्टेन कर्मणा ॥१-१८-४४॥

कुशलम् च अव्ययम् च एव पर्य पृच्छत् नराधिपम् ।
पुरे कोशे जनपदे बान्धवेषु सुहृत्सु च ॥१-१८-४५॥

कुशलम् कौशिको राज्ञः पर्यपृच्छत् सुधार्मिकः ।
अपि ते संनताः सर्वे सामंत रिपवो जिताः ॥१-१८-४६॥

दैवम् च मानुषम् च एव कर्म ते साधु अनुष्टितम् ।
वसिष्ठम् च समागम्य कुशलम् मुनिपुंगवः ॥१-१८-४७॥

ऋषीम् च तान् यथा न्यायम् महाभाग उवाच ह ।
ते सर्वे हृष्ट मनसः तस्य राज्ञो निवेशनम् ॥१-१८-४८॥

विविशुः पूजिताः तेन निषेदुः च यथा अर्हतः ।
अथ हृष्ट मना राजा विश्वामित्रम् महामुनिम् ॥१-१८-४९॥

उवाच परम उदारो हृष्टः तम् अभिपूजयन् ।
यथा अमृतस्य संप्राप्तिः यथा वर्षम् अनूदके ॥१-१८-५०॥

यथा सदृश दारेषु पुत्र जन्म अप्रजस्य वै ।
प्रणष्टस्य यथा लाभो यथा हर्षो महोदये ॥१-१८-५१॥

तथा एव आगमनम् मन्ये स्वागतम् ते महामुने ।
कम् च ते परमम् कामम् करोमि किमु हर्षितः ॥१-१८-५२॥

पात्र भूतोऽसि मे ब्रह्मन् दिष्ट्या प्राप्तोऽसि मानद ।
अद्य मे सफलम् जन्म जीवितम् च सु जीवितम् ॥१-१८-५३॥

यस्माद् विप्रेन्द्रम् अद्राक्षम् सुप्रभाता निशा मम ।
पूर्वम् राजर्षि शब्देन तपसा द्योतित प्रभः ॥१-१८-५४॥

ब्रह्मर्षित्वम् अनुप्राप्तः पूज्योअसि बहुधा मया ।
तत् अद्भुतम् अभूत् विप्र पवित्रम् परमम् मम ॥१-१८-५५॥

शुभ क्षेत्र गतः च अहम् तव संदर्शनात् प्रभो ।
ब्रूहि यत् प्रार्थितम् तुभ्यम् कार्यम् आगमनम् प्रति ॥१-१८-५६॥

इच्छाम् अनुगृहीतो अहम् त्वदर्थम् परिवृद्धये ।
कार्यस्य न विमर्शम् च गंतुम् अर्हसि सुव्रत ॥१-१८-५७॥

कर्ता च अहम् अशेषेण दैवतम् हि भवान् मम ।
मम च अयम् अनुप्राप्तो महान् अभ्युदयो द्विज ।
तव आगमन जः कृत्स्नो धर्मः च अनुत्तमो द्विज ॥१-१८-५८॥

इति हृदय सुखम् निशम्य वाक्यम् श्रुति सुखम् आत्मवता विनीतम् उक्तम् ।
प्रथित गुण यशा गुणैः विशिष्टः परम ऋषिः परमम् जगाम हर्षम् ॥१-१८-५९॥


तत् शुर्त्वा राज सिंहस्य वाक्यम् अद्भुत विस्तरम् ।
हृष्ट रोमा महातेजा विश्वामित्रोऽभ्यभाषत ॥१-१९-१॥

सदृशम् राज शार्दूल तव एव भुवि न अन्यतः ।
महावंश प्रसूतस्य वसिष्ठ व्यपदेशिनः ॥१-१९-२॥

यत् तु मे हृद् गतम् वाक्यम् तस्य कार्यस्य निश्चयम् ।
कुरुष्व राज शार्दूल भव सत्य प्रतिश्रवः ॥१-१९-३॥

अहम् नियमम् आतिष्ठे सिध्द्यर्थम् पुरुषर्षभ ।
तस्य विघ्नकरौ द्वौ तु राक्षसौ काम रूपिणौ ॥१-१९-४॥

व्रते मे बहुशः चीर्णे समाप्त्याम् राक्षसाविमौ ।
मारीचः च सुबाहुः च वीर्यवन्तौ सुशिक्षितौ ॥१-१९-५॥

तौ मांस रुधिर ओघेण वेदिम् ताम् अभ्यवर्षताम् ।
अवधूते तथा भूते तस्मिन् नियम निश्चये ॥१-१९-६॥

कृत श्रमो निरुत्साहः तस्मात् देशात् अपाक्रमे ।
न च मे क्रोधम् उत्स्रष्टुम् बुद्धिः भवति पार्थिव ॥१-१९-७॥

तथा भूता हि सा चर्या न शापः तत्र मुच्यते ।
स्व पुत्रम् राज शार्दूल रामम् सत्य पराक्रमम् ॥१-१९-८॥

काक पक्ष धरम् शूरम् ज्येष्ठम् मे दातुम् अर्हसि ।
शक्तो हि येष मया गुप्तो दिव्येन स्वेन तेजसा ॥१-१९-९॥

राक्षसा ये विकर्तारः तेषाम् अपि विनाशने ।
श्रेयः च अस्मै प्रदास्यामि बहुरूपम् न संशयः ॥१-१९-१०॥

त्रयाणाम् अपि लोकानाम् येन ख्यातिम् गमिष्यति ।
न च तौ रामम् आसाद्य शक्तौ स्थातुम् कथम् च न ॥१-१९-११॥

न च तौ राघवात् अन्यो हन्तुम् उत्सहते पुमान् ।
वीर्य उत्सिक्तौ हि तौ पापौ काल पाश वशम् गतौ ॥१-१९-१२॥

रामस्य राज शार्दूल न पर्याप्तौ महात्मनः ।
न च पुत्र गतम् स्नेहम् कर्तुम् अर्हसि पार्थिव ॥१-१९-१३॥

अहम् ते प्रति जानामि हतौ तौ विद्धि राक्षसौ ।
अहम् वेद्मि महात्मानम् रामम् सत्य पराक्रमम् ॥१-१९-१४॥

वसिष्ठोऽपि महातेजा ये च इमे तपसि स्थिताः ।
यदि ते धर्म लाभम् तु यशः च परमम् भुवि ॥१-१९-१५॥

स्थिरम् इच्छसि राजेन्द्र रामम् मे दातुम् अर्हसि ।
यदि अभ्यनुज्ञाम् काकुत्स्थ ददते तव मंत्रिणः ॥१-१९-१६॥

वसिष्ठ प्रमुखाः सर्वे ततो रामम् विसर्जय ।
अभिप्रेतम् असंसक्तम् आत्मजम् दातुम् अर्हसि ॥१-१९-१७॥

दश रात्रम् हि यज्ञस्य रामम् राजीव लोचनम् ।
न अत्येति कालो यज्ञस्य यथा अयम् मम राघव ॥१-१९-१८॥

तथा कुरुष्व भद्रम् ते मा च शोके मनः कृथाः ।
इति एवम् उक्त्वा धर्मात्मा धर्मार्थ सहितम् वचः ॥१-१९-१९॥

विरराम महातेजा विश्वामित्रो महामतिः ।
स तन् निशम्य राजेन्द्रो विश्वामित्र वचः शुभम् ॥१-१९-२०॥

शोकेन महता आविष्टः चचाल च मुमोह च ।
लब्ध संज्ञः ततो उतथाय व्यषीदत भयान्वितः ॥१-१९-२१॥

इति हृदय मनो विदारणम्
मुनि वचनम् तद् अतीव शुश्रुवान् ।
नरपतिः अभवत् महान् महात्मा
व्यथित मनाः प्रचचाल च असनात् ॥१-१९-२२॥

इति वाल्मीकि रामायणे आदिकाव्ये बाल काण्डे एकोनविंशः सर्गः ॥


तत् श्रुत्वा राज शार्दूलो विश्वामित्रस्य भाषितम् ।
मुहूर्तम् इव निस्सज्ञः सज्ञावान् इदम् अब्रवीत् ॥१-२०-१॥

ऊन षोडश वर्षो मे रामो राजीव लोचनः ।
न युद्ध योग्यताम् अस्य पश्यामि सह राक्षसैः ॥१-२०-२॥

इयम् अक्षौहिणी सेना यस्य अहम् पतिः ईश्वरः ।
अनया सहितो गत्वा योद्ध अहम् तैर् निशाचरैः ॥१-२०-३॥

इमे शूराः च विक्रान्ता भृत्याः मे अस्त्र विशारदाः ।
योग्या रक्षोगणैः योद्धुम् न रामम् नेतुम् अर्हसि ॥१-२०-४॥

अहम् एव धनुष्पाणिः गोप्ता समर मूर्धनि ।
यावत् प्राणान् धरिष्यामि तावत् योत्स्ये निशाचरैः ॥१-२०-५॥

निर्विघ्ना व्रत चर्या सा भविष्यति सुरक्षिता ।
अहम् तत्र आगमिष्यामि न रामम् नेतुम् अर्हसि ॥१-२०-६॥

बालो हि अकृत विद्यः च न च वेत्ति बलाबलम् ।
न च अस्त्र बल संयुक्तो न च युद्ध विशारदः ॥१-२०-७॥

न च असौ रक्षसा योग्यः कूट युद्धा हि राक्षसा ।
विप्रयुक्तो हि रामेण मुहूर्तम् अपि न उत्सहे ॥१-२०-८॥

जीवितुम् मुनि शार्दूल न रामम् नेतुम् अर्हसि ।
यदि वा राघवम् ब्रह्मन् नेतुम् इच्छसि सुव्रत ॥१-२०-९॥

चतुरंग समायुक्तम् मया सह च तम् नय ।
षष्टिः वर्ष सहस्राणि जातस्य मम कौशिक ॥१-२०-१०॥

कृच्छ्रेण उत्पादितः च अयम् न रामम् नेतुम् अर्हसि ।
चतुर्णाम् आत्मजानाम् हि प्रीतिः परमिका मम ॥१-२०-११॥

ज्येष्ठे धर्म प्रधाने च न रामम् नेतुम् अर्हसि ।
किम् वीर्याः राक्षसाः ते च कस्य पुत्राः च के च ते ॥१-२०-१२॥

कथम् प्रमाणाः के च एतान् रक्षन्ति मुनिपुंगव ।
कथम् च प्रति कर्तव्यम् तेषाम् रामेण रक्षसाम् ॥१-२०-१३॥

मामकैः वा बलैः ब्रह्मन् मया वा कूट योधिनाम् ।
सर्वम् मे शंस भगवन् कथम् तेषाम् मया रणे॥१-२०-१४॥

स्थातव्यम् दुष्ट भावानाम् वीर्योत्सिक्ता हि राक्षसाः ।
तस्य तद् वचनम् श्रुत्वा विश्वामित्रो अभ्यभाषत ॥१-२०-१५॥

पौलस्त्य वंश प्रभवो रावणो नाम राक्षसः ।
स ब्रह्मणा दत्त वरः त्रैलोक्यम् बाधते भृशम् ॥१-२०-१६॥

महाबलो महावीर्यो राक्षसैः बहुभिः वृतः ।
श्रूयते च महाराजा रावणो राक्षस अधिपः ॥१-२०-१७॥

साक्षात् वैश्रवण भ्राता पुत्रो विश्रवसो मुनेः ।
यदा न खलु यज्ञस्य विघ्न कर्ता महाबलः ॥१-२०-१८॥

तेन संचोदितौ तौ तु राक्षसौ च महाबलौ ।
मारीचः च सुबाहुः च यज्ञ विघ्नम् करिष्यतः ॥१-२०-१९॥

इति उक्तो मुनिना तेन राजा उवाच मुनिम् तदा ।
न हि शक्तो अस्मि संग्रामे स्थातुम् तस्य दुरात्मनः ॥१-२०-२०॥

स त्वम् प्रसादम् धर्मज्ञ कुरुष्व मम पुत्रके ।
मम च एव अल्प भाग्यस्य दैवतम् हि भवान् गुरुः ॥१-२०-२१॥

देव दानव गंधर्वा यक्षाः पतग पन्नगाः।
न शक्ता रावणम् सोढुम् किम् पुनर् मानवा युधि ॥१-२०-२२॥

स तु वीर्यवताम् वीर्यम् आदत्ते युधि रावणः ।
तेन च अहम् न शक्तोऽस्मि संयोद्धुम् तस्य वा बलैः ॥१-२०-२३॥

सबलो वा मुनिश्रेष्ठ सहितो वा मम आत्मजैः ।
कथम् अपि अमर प्रख्यम् संग्रामाणाम् अकोविदम् ॥१-२०-२४॥

बालम् मे तनयम् ब्रह्मन् नैव दास्यामि पुत्रकम् ।
अथ काल उपमौ युद्धे सुतौ सुन्दोपसुन्दयोः ॥१-२०-२५॥

यज्ञ विघ्न करौ तौ ते न एव दास्यामि पुत्रकम् ।
मारीचः च सुबाहुः च वीर्यवन्तौ सुशिक्षितौ ॥१-२०-२६॥

तयोः अन्यतरम् योद्धुम् यास्यामि स सुहृत् गणः ।
अन्यथा त्वनुनेष्यामि भवन्तम् सह बान्धव ॥१-२०-२७॥

इति नरपति जल्पनात् द्विजेन्द्रम्
कुशिक सुतम् सुमहान् विवेश मन्युः ।
सु हुत इव मखे अग्निः आज्य सिक्तः
समभवत् उज्वलितो महर्षि वह्निः ॥१-२०-२८॥

इति वाल्मीकि रामायणे आदिकाव्ये बाल काण्डे विंशः सर्गः ॥


तत् श्रुत्वा वचनम् तस्य स्नेह पर्याकुलाक्षरम् ।
समन्युः कौशिको वाक्यम् प्रति उवाच महीपतिम् ॥१-२१-१॥

पूर्वम् अर्थम् प्रति श्रुत्य प्रतिज्ञाम् हातुम् इच्छसि ।
राघवाणाम् अयुक्तोऽयम् कुलस्य अस्य विपर्ययः ॥१-२१-२॥

यद् इदम् ते क्षमम् राजन् गमिष्यामि यथा आगतम् ।
मिथ्या प्रतिज्ञः काकुत्स्थ सुखी भव सु हृद् वृतः ॥१-२१-३॥

तस्य रोष परीतस्य विश्वामित्रस्य धीमतः ।
चचाल वसुधा कृत्स्ना देवानाम् च भयम् ॥१-२१-४॥

त्रस्त रूपम् तु विज्ञाय जगत्सर्वम् महान् ऋषिः ।
नृपतिम् सुव्रतो धीरो वसिष्ठो वाक्यम् अब्रवीत् ॥१-२१-५॥

इक्ष्वाकूणाम् कुले जातः साक्षात् धर्म इव अपरः ।
धृतिमान् सुव्रतः श्रीमान् न धर्मम् हातुम् अर्हसि ॥१-२१-६॥

त्रिषु लोकेषु विख्यातो धर्मात्मा इति राघव ।
स्व धर्मम् प्रतिपद्यस्व न अधर्मम् वोढुम् अर्हसि ॥१-२१-७॥

प्रति श्रुत्य करिष्ये इति उक्तम् वाक्यम् अकुर्वतः ।
इष्टापूर्त वधो भूयात् तस्मात् रामम् विसर्जय ॥१-२१-८॥

कृतास्त्रम् अकृतास्त्रम् वा न एवम् शक्ष्यन्ति राक्षसाः ।
गुप्तम् कुइशिक पुत्रेण ज्वलनेन अमृतम् यथा ॥१-२१-९॥

एष विग्रहवान् धर्म एष वीर्यवताम् वरः ।
एष विद्य अधिको लोके तपसः च परायणम् ॥१-२१-१०॥

एषो अस्त्रान् विविधान् वेत्ति त्रैलोक्ये स चराचरे ।
न एनम् अन्यः पुमान् वेत्ति न च वेत्स्यन्ति केचन ॥१-२१-११॥

न देवा न ऋषयः के चित् न अमरा न च राक्षसाः ।
गन्धर्व यक्ष प्रवराः स किन्नर महोरगाः ॥१-२१-१२॥

सर्व अस्त्राणि कृशाश्वस्य पुत्राः परम धार्मिकाः ।
कौशिकाय पुरा दत्ता यदा राज्यम् प्रशासति ॥१-२१-१३॥

ते अपि पुत्रा कृशाश्वस्य प्रजापति सुता सुताः ।
न एक रूपा महावीर्या दीप्तिमंतो जयावहाः ॥१-२१-१४॥

जया च सुप्रभा च एव दक्ष कन्ये सुमध्यमे ।
ते सूते अस्त्र शस्त्राणि शतम् परम भास्वरम् ॥१-२१-१५॥

पंचाशतम् सुतान् लेभे जया लब्ध वरा वरान् ।
वधायासुरसैन्यानामप्रमेयानरूपिणः - यद्वा -
वधाय असुर सैन्यानाम् अप्रमेयान् अरूपिणः ॥१-२१-१६॥

सुप्रभा अजनयत् च अपि पुत्रान् पंचाशतम् पुनः ।
संहारान् नाम दुर्धर्षान् दुराक्रामान् बलीयसः ॥१-२१-१७॥

तानि च अस्त्राणि वेत्ति एष यथावत् कुशिक आत्मजः ।
अपूर्वाणाम् च जनने शक्तो भूयः च धर्मवित् ॥१-२१-१८॥

तेन अस्य मुनि मुख्यस्य धर्मज्ञस्य महात्मनः ।
न किंचिद् अस्ति अविदितम् भूतम् भव्यम् च राघव ॥१-२१-१९॥

एवम् वीर्यो महातेजा विश्वामित्रो महा यशाः ।
न राम गमने राजन् संशयम् गन्तुम् अर्हसि ॥१-२१-२०॥

तेषाम् निग्रहणे शक्तः स्वयम् च कुशिकात्मजः ।
तव पुत्र हितार्थाय त्वाम् उपेत्य अभि याचते ॥१-२१-२१॥

इति मुनि वचनात् प्रसन्न चित्तो
रघु वृषभः च मुमोद पार्थिव अग्र्यः ।
गमनम् अभिरुरोच राघवस्य
प्रथित यशाः कुशिक आत्मजाय बुध्या ॥१-२१-२२॥


तथा वसिष्टे ब्रुवति राजा दशरथः स्वयम् ।
प्रहृष्ट वदनो रामम् आजुहाव स लक्ष्मणम् ॥१-२२-१॥

कृतः स्वस्त्ययनम् मात्रा पित्रा दशरथेन च ।
पुरोधसा वसिष्ठेन मङ्गलैः अभिमंत्रितम् ॥१-२२-२॥
स पुत्रम् मूर्ध्नि उपाघ्राय राजा दशरथः तदा ।
ददौ कुशिक पुत्राय सुप्रीतेन अंतरात्मना ॥१-२२-३॥

ततो वायुः सुख स्पर्शो नीरजस्को ववौ तदा ।
विश्वामित्र गतम् रामम् दृष्ट्वा राजीव लोचनम् ॥१-२२-४॥

पुष्प वृष्टिः महती आसीत् देव दुन्दुभि निःस्वनैः ।
शङ्ख दुन्दुभि निर्घोषः प्रयाते तु महात्मनि ॥१-२२-५॥

विश्वामित्रो ययौ अग्रे ततो रामो महायशाः ।
काक पक्ष धरो धन्वी तम् च सौमित्रिः अन्वगात् ॥१-२२-६॥

कलापिनौ धनुष् पाणी शोभयानौ दिशो दश ।
विश्वामित्रम् महात्मानम् त्रि शीर्षौ इव पन्नगौ ।
अनुजग्मतुः अक्षुद्रौ पितामहम् इव अश्विनौ ॥१-२२-७॥

तदा कुशिक पुत्रम् तु धनुष् पाणी स्वलंकृतौ ।
बद्ध गोध अंगुलि त्राणौ खड्गवन्तौ महाद्युती ॥१-२२-८॥
कुमारौ चारु वपुषौ भ्रातरौ राम लक्ष्मणौ ।
अनुयातौ श्रिया दीप्तौ शोभयेताम् अनिन्दितौ ॥१-२२-९॥
स्थाणुम् देवम् इव अचिन्त्यम् कुमारौ इव पावकी ।

अध्यर्ध योजनम् गत्वा सरय्वा दक्षिणे तटे ॥१-२२-१०॥
रामा इति मधुराम् वाणीम् विश्वामित्रः अभ्यभाषत ।

गृहाण वत्स सलिलम् मा भूत् कालस्य पर्ययः ॥१-२२-११॥
मंत्र ग्रामम् गृहाण त्वम् बलाम् अतिबलाम् तथा ।

न श्रमो न ज्वरो वा ते न रूपस्य विपर्ययः ॥१-२२-१२॥
न च सुप्तम् प्रमत्तम् वा धर्ष इष्यन्ति नैरृताः ।

न बाह्वोः सदृशो वीर्ये पृथिव्याम् अस्ति कश्चन ॥१-२२-१३॥
त्रिषु लोकेषु वा राम न भवेत् सदृशः तव ।

बलाम् अतिबलाम् चैव पठतः तात राघव ॥१-२२-१४॥
न सौभाग्ये न दाक्षिण्ये न ज्ञाने बुद्धि निश्चये ।
न उत्तरे प्रति वक्तव्ये समो लोके तव अनघ ॥१-२२-१५॥

एतत् विद्या द्वये लब्धे न भवेत् सदृशः तव ।
बला च अतिबला चैव सर्व ज्ञानस्य मातरौ ॥१-२२-१६॥

क्षुत् पिपासे न ते राम भविष्येते नरोत्तम ।
बलाम् अतिबलाम् चैव पठतः तात राघव ॥१-२२-१७॥

गृहाण सर्व लोकस्य गुप्तये रघु नन्दन ।
विद्या द्वयम् अधीयाने यशः च अथ भवेत् भुवि ।
पितामह सुते हि एते विद्ये तेजः समन्विते ॥१-२२-१८॥
प्रदातुम् तव काकुत्थ्स सदृअशः त्वम् हि पार्थिव ।

कामम् बहुगुणाः सर्वे त्वयि एते न अत्र संशयः ॥१-२२-१९॥
तपसा संभृते च एते बहु रूपे भविष्यतः ।

ततो रामो जलम् स्पृष्ट्वा प्रहृष्ट वदनः शुचिः ॥१-२२-२०॥
प्रति जग्राह ते विद्ये महर्षेर् भावित आत्मनः ।

विद्या समुदितो रामः शुशुभे भीम विक्रमः ॥१-२२-२१॥
सहस्र रश्मिः भग्वान् शरदीव दिवाकरः ।
गुरु कार्याणि सर्वाणि नियुज्य कुशिक आत्मजे ।
ऊषुः ताम् रजनीम् तत्र सरय्वाम् सुसुखम् त्रयः ॥१-२२-२२॥

दशरथ नृइप सूनु सत्तमाभ्याम्
तृण शयने अनुचिते तदा उषिताभ्याम् ।
कुशिक सुत वचोऽनुलालिताभ्याम् ।
सुखमिव सा विबभौ विभावरी च ॥१-२२-२३॥